trang chủ talaCu ý kiến ngắn spectrum sách mới tòa soạn hỗ trợ talawas
  1 - 20 / 97 bài
  1 - 20 / 97 bài
tìm
 
(dùng Unicode hoặc không dấu)
tác giả:
A B C D Đ E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Ý Z
Văn họcLý luận phê bình văn học
26.9.2008
Hiểu Hà
Nghiên cứu Bakhtin ở Trung Quốc
Lê Dương dịch
Trần Quỳnh Hương hiệu đính
 
Bakhtin (1895 - 1975) là một trong những nhà tư tưởng quan trọng nhất của thế kỷ XX. Ông đã có nhiều đóng góp to lớn trên các lĩnh vực: triết học, mĩ học, thi pháp học, ngôn ngữ học, kí hiệu học và nhân văn học, v.v... Kể từ những năm 60 lại nay, tư tưởng của ông có ảnh hưởng lớn không những ở Nga mà còn ở nhiều nước phương Tây, đặc biệt là ở Pháp, Mĩ, Anh..., di sản học thuật của ông ngày càng được nghiên cứu toàn diện và sâu sắc. Ở Trung Quốc, việc nghiên cứu Bakhtin được bắt đầu từ thập niên 80.

Năm 1982, Hạ Trọng Dực đi tiên phong trong việc dịch một chương trích từ cuốn Vấn đề thi học Dostoevsky của Bakhtin, đăng trên tập san Văn học thế giới số 4. Tên tuổi của Bakhtin lần đầu tiên mới được xuất hiện trên báo chí Trung Quốc. Tiếp đó, năm 1983, tại Bắc Kinh đã diễn ra hội thảo Văn học so sánh Trung – Mĩ do Ủy ban Trao đổi Học thuật Mĩ – Trung của Mĩ và Viện Khoa học Xã hội Trung Quốc phối hợp tổ chức. Trong hội nghị này, ông Tiền Trung Văn đã giới thiệu bài viết “Tiểu thuyết phức điệu và các vấn đề lí luận của nó – lí luận trần thuật của Bakhtin” (xem Nghiên cứu lí luận văn nghệ số 4.1983), từ đó mở màn cho hoạt động nghiên cứu Bakhtin ở Trung Quốc. Đây cũng là thời điểm khởi đầu cho cuộc tranh luận về lí luận “Tiểu thuyết phức điệu” xuyên suốt những năm 80.

Đối với chúng tôi khi đó, Bakhtin chỉ là một nhà lí luận văn nghệ, một nhà phê bình về Dostoevsky mà thôi. Năm 1987, các bài “Tiểu thuyết phức điệu: nhân vật chính và tác giả - lí luận trần thuật của Bakhtin” (Tiền Trung Văn) và “Lí luận phức điệu của Bakhtin và lập trường tác giả của Dostoevsky” (Tống Đại Đồ) được đăng trên số đầu tiên của tập san Bình luận văn học nước ngoài đã thể hiện rõ cách nhìn của mỗi tác giả về lí luận “tiểu thuyết phức điệu” của Bakhtin, đặc biệt là vấn đề mối quan hệ giữa nhân vật chính và tác giả. Hai năm sau đó, trên Bình luận văn học nước ngoài số 1.1989 lại đăng bài “Bàn về Bakhtin” của Hoàng Mai.

Những bài viết trên đây cung cấp cho chúng ta những hiểu biết tương đối đầy đủ về đặc điểm, nội hàm và thực chất lí luận phức điệu của Bakhtin. Trong số đó, các bài viết của Tiền Trung Văn đã chỉ rõ giới hạn của lí luận tiểu thuyết phức điệu phù hợp với tư tưởng Bakhtin, đặc biệt Tiền Trung Văn đề xuất lấy “tính độc lập của ý thức bản ngã nhân vật chính và quan hệ đối thoại bình đẳng giữa nhân vật chính với nhân vật chính, nhân vật chính với tác giả” làm mấu chốt quan trọng để lí giải “tiểu thuyết phức điệu”, quan điểm này đã nhận được nhiều ý kiến đồng tình. Còn bài viết của Tống Đại Đồ tuy thừa nhận ảnh hưởng hết sức to lớn của Bakhtin, nhưng đối với lí luận tiểu thuyết phức điệu, ông lại duy trì một lập trường phủ định.

Bài viết của Hoàng Mai trong cuộc tranh luận với Tiền Trung Văn lại coi “phức điệu” là một “phương pháp đọc” chứ không phải là “lí luận sáng tác”, đây là cách lí giải xuất phát từ lập trường đọc hiểu của người đọc đối với tác phẩm của Dostoevsky.

Bất kể trong hoàn cảnh nào, tranh luận cũng là một điều tốt, bản thân các cuộc tranh cãi giữa các quan điểm khác nhau đã phù hợp với lí luận đối thoại của Bakhtin, tức chân lý luôn luôn được làm sáng tỏ trong đối thoại (biện luận). Còn về bài viết của Trương Kiệt, cách nhìn của ông đối với phức điệu đã vượt quá giới hạn của nó. Ông viết: “Trên thực tế quan hệ đối thoại trong tiểu thuyết phức điệu là tác giả thông qua sự đối thoại giữa người đọc và nhân vật chính, sức sống nghệ thuật của tiểu thuyết phức điệu, sự khác biệt giữa tiểu thuyết phức điệu và tiểu thuyết độc thoại chính là ở chỗ đó”. Chúng tôi phải đặt ra câu hỏi: tác giả thông qua sự đối thoại giữa nhân vật chính và người đọc, lẽ nào không phải là chức năng mà toàn bộ tiểu thuyết, thậm chí bao gồm tất cả mọi thể loại văn học, kể cả thơ trữ tình, còn bao gồm các bộ môn nghệ thuật khác (như kịch,...) đều có đó sao? Có loại văn bản nào không có tính chất này?

Cần phải thấy rằng, sở dĩ Bakhtin gọi tiểu thuyết của Dostoevsky là tiểu thuyết phức điệu bởi lẽ ông chú ý đến hình thức biểu hiện độc đáo của nhà văn này, hoặc cũng có thể coi đó là phong cách trần thuật độc đáo của Dos. Do vậy, hàm nghĩa của phức điệu có thể được lý giải theo các phương diện dưới đây:

Thứ nhất, kết cấu đa thanh của trần thuật, tức nhiều giọng điệu khác nhau cất lên cùng một nội dung.

Thứ hai, khi thể hiện mối quan hệ giữa nhân vật với nhau, ngoài mối quan hệ bình đẳng, còn có một mối quan hệ đối lập.

Thứ ba, trong hàm nghĩa ngôn ngữ, phức điệu biểu hiện thành hình thức “song thanh ngữ”, tức Bakhtin đưa ra kiểu đối thoại mini (hay đoạn đối thoại nhỏ).

Cuối cùng, ta còn có thể coi phức điệu là một nguyên tắc, một kiểu thế giới quan. Trong vấn đề xử lí các mối quan hệ giao tiếp, phải đòi hỏi nguyên tắc bình đẳng. Ngoài ra, theo người viết, trong kết cấu tình tiết của bố cục tiểu thuyết, phức điệu được biểu hiện thành một loại kết cấu đối lập.

Trong khi lí luận “phức điệu” của Bakhtin đang được tranh luận sôi nổi, thì tác giả Hiểu Hà lại khai thác một lĩnh vực khác về Bakhtin. Tập san Bình luận văn học nước ngoài số 2.1988 đã đăng bài “Quan sát cổ kim trong chốc lát, ngao du bốn bể trong phút giây – suy nghĩ về việc nghiên cứu thời gian nghệ thuật.” Ông nói: “Từ những năm 30, Bakhtin đã chú ý đến ý nghĩa quan trọng của vấn đề không gian, thời gian trong tiểu thuyết. Bakhtin đặc biệt chú trọng việc nghiên cứu không gian, thời gian, theo ông: “Thể tài và biến thể thể tài chính là do nó (tức không gian, thời gian) quyết định”, “Với tư cách là phạm trù nội dung hình thức, ở một trình độ rất cao, thời gian – không gian sẽ quyết định hình tượng nhân vật trong văn học, xét về bản chất, hình tượng ấy đã được thời gian, không gian hoá”. Trong một bài viết khác, “Nghiên cứu thời gian nghệ thuật trong văn học Liên Xô”, đăng trên tạp chí Văn học Liên Xô số 4.1989, tác giả Hiểu Hà đã gọi Bakhtin là ông tổ của trường phái thời gian nghệ thuật trong nền văn học nghệ thuật Liên Xô.

Ngoài các bài viết trên, vào thập niên 80, một số tác phẩm quan trọng của Bakhtin liên tiếp được dịch và xuất bản. Năm 1987, Trương Kiệt, Phàn Cẩm phối hợp dịch cuốn Phê phán học thuyết Freud (nhà xuất bản Văn Liên - Trung Quốc), Chu Hạo dịch cuốn Phê bình học thuyết Freud (Nhà xuất bản nhân dân Liêu Ninh), đây là 2 bản dịch không giống nhau về cùng một tác phẩm của Bakhtin, bản thứ 2 dịch từ tiếng Anh. Năm 1988, Bạch Xuân Nhân, Cố Á Linh cùng dịch cuốn Vấn đề thi học của Dostoevsky (nhà xuất bản Tam Liên). Năm 1989, Lý Huy Phàm, Trương Tiệp cùng dịch cuốn Phương pháp chủ nghĩa hình thức của văn học nghệ thuật (Nhà xuất bản Li Giang). Những bản dịch này được xuất bản, không nghi ngờ gì nữa - đã thúc đẩy sự phát triển của hoạt động nghiên cứu Bakhtin tại Trung Quốc.

Bước sang thập niên 90, việc nghiên cứu Bakhtin tại trung Quốc lại đạt được thêm một bước tiến lớn. Lúc này, sự tranh luận sôi nổi về vấn đề liên quan đến phức điệu, về cơ bản đã lắng xuống nhưng vẫn để lại dư âm. Trong đó, trước hết phải nói đến bài viết của Hoàng Phủ: “Ý nghĩa của sự phát triển nghệ thuật tiểu thuyết đối với lí luận phức điệu Bakhtin” (báo Đại học Diên Biên, số 3.1991) và Trương Ninh: “Lí luận đối thoại và tiểu thuyết phức điệu” (Bình luận văn học nước ngoài kỳ 2.1992). Bài viết của Hoàng Phủ đã trình bày về ý nghĩa mĩ học của lí luận phức điệu Bakhtin, mang lại sự thay đổi tích cực cho sáng tác tiểu thuyết, thay đổi cục diện tác giả “thống trị” toàn bộ trong tiểu thuyết truyền thống. Trương Ninh lại nghiêng về một số vấn đề ngôn ngữ, thể hiện rõ “lí luận đối thoại” là cơ sở hình thành “tiểu thuyết phức điệu”. Ở đây còn phải đề cập đến cuốn sách Trường phái lí luận văn học và tinh thần văn hoá dân tộc (năm 1993) của Tiền Trung Văn đã tập hợp lại các bài tranh luận trong thập niên 80, có thể coi đây là sự tổng kết những nghiên cứu của ông về lí luận phức điệu.

Thập kỷ 90 đánh dấu bước đột phá quan trọng trong việc nghiên cứu Bakhtin, thể hiện ở chỗ, không những Bakhtin được xem là nhà phê bình về Dostoevsky mà còn được xem là nhà tư tưởng đề xướng triết học chủ nghĩa đối thoại. Việc nghiên cứu Bakhtin không giống với những năm 80 chỉ giới hạn trong lí luận phức điệu, mà bắt đầu đề cập đến các phương diện khác trong học thuyết lí luận của ông, hướng tới việc nắm vững tổng thể hệ thống lí luận của Bakhtin.

Năm 1990, Triệu Nhất Phàm đã giới thiệu tình hình nghiên cứu Bakhtin ở phương Tây với độc giả Trung Quốc. Trước hết là lấy “lí luận đối thoại” của Bakhtin (xem “Bakhtin: Ngôn ngữ và đối thoại tư tưởng” – Triệu Nhất Phàm, 4.1990 và “Nghiên cứu Bakhtin ở phương Tây” - Tập san Nghiên cứu văn học nước ngoài số 14) thay thế cho “lí luận phức điệu” đã từng gây tranh luận trong thời gian trước đó. Sau đó có bài “Lí luận văn hoá của thời kỳ cải cách” của học giả người Mĩ - Lưu Kiện đăng trên tạp chí Khoa học xã hội Trung Quốc (2.1994), ngoài việc làm nổi bật lí luận đối thoại của Bakhtin còn cố gắng nắm bắt một cách tổng thể tư tưởng của ông. Học giả Lưu Kiện cho rằng: “Lí luận Bakhtin gắn liền với kinh nghiệm văn hoá của nhà nước xã hội chủ nghĩa, có quan hệ mật thiết với hệ thống tư tưởng của chủ nghĩa Mác, những điều này có ý nghĩa đặc biệt đối với giới học thuật Trung Quốc”. Ông còn nói: “Với tư cách là một loại lí luận của thời kỳ cải cách, tư tưởng Bakhtin có tác động đối với việc nghiên cứu văn hoá Trung Quốc đương đại”. Ngoài ra còn có công trình của nữ tiến sĩ Đổng Tiểu Anh Lại lên tháp Babilon - Bakhtin và lí luận đối thoại (1994, nhà sách Tam Liên) và bài đăng trên Tập san Nghiên cứu văn học nước ngoài (số 16) cũng bình luận về chủ nghĩa đối thoại của Bakhtin, tiến thêm một bước trong việc xác lập vị trí của lí luận đối thoại Bakhtin trong tư tưởng của ông. Nhưng cần phải chỉ ra rằng, toàn bộ công trình này chỉ đề cập đến “tính đối thoại” mà không nâng lên “chủ nghĩa đối thoại” trong phạm trù triết học, đây là một hạn chế không nhỏ.

Lí luận đối thoại của Bakhtin được phổ biến ở Trung Quốc còn phải cảm ơn một cuốn sách khác. Đó là bản dịch cuốn Mikhail Bakhtin của học giả người Mĩ Helen Elizabeth Clark và Michael Houquist (Nhà xuất bản Đại học nhân dân Trung Quốc, Ngữ Bảng dịch). Việc xuất bản cuốn sách này đã có vai trò thúc đẩy tích cực đối với hoạt động nghiên cứu Bakhtin tại Trung Quốc. Cuốn sách này được xem là tác phẩm có uy tín nhất hiện nay trên thế giới, cung cấp cho học giả nước nhà những nội dung về tư tưởng Bakhtin rất xác thực, đáng tin cậy và có giá trị tham khảo.

Thập niên 90, việc giới thiệu các thành tựu về nghiên cứu Bakhtin ở Nga cũng đạt được nhiều kết quả tốt đẹp. Trong đó bài “Đôi nét về nghiên cứu Bakhtin tại Nga” của Hạ Trung Hiến (Văn nghệ Nga, 1.1995) đã giới thiệu các cuốn Tuyển tập Văn luận Bakhtin (xuất bản năm 1990), Bakhtin và văn hoá triết học thế kỷ XX (xuất bản năm 1992), Bakhtin - nhà triết học (do phòng nghiên cứu triết học thuộc Viện khoa học Nga xuất bản)…, đã giúp cho chúng tôi nắm vững động thái và xu hướng nghiên cứu Bakhtin tại Nga.

Một vấn đề đáng nói nữa là Trung Quốc đã đào tạo được một số tiến sĩ chuyên nghiên cứu về Bakhtin. Mặc dù hiện nay, con số ấy còn khiêm tốn nhưng họ đã mang lại huyết mạch mới cho đội ngũ các nhà nghiên cứu Bakhtin, trở thành một lực lượng trẻ đầy sức sống. Có đội ngũ trẻ như vậy, việc nghiên cứu Bakhtin tại Trung Quốc chắc chắn sẽ phát triển rộng rãi hơn. Tình trạng chỉ chú trọng nghiên cứu lí luận tiểu thuyết phức điệu mà không thấy các hiện tượng “độc thoại” khác trong lĩnh vực nghiên cứu Bakhtin vào những năm 80 sẽ một đi không trở lại nữa.

Một dấu hiệu khác đánh dấu việc nghiên cứu Bakhtin ở Trung Quốc được phát triển trên một phạm vi rộng hơn là trong các cuộc hội thảo về lí luận văn học nước ngoài và tư tưởng văn học nghệ thuật được tổ chức tại Trung Quốc, tư tưởng học thuật của Bakhtin đã trở thành điểm nóng của các cuộc luận đàm.

Năm 1995, trong cuộc hội thảo quốc tế Hướng tới thế kỷ XXI: Văn hóa Trung Quốc và nước ngoài, lí luận văn nghệ được tổ chức ở Tế Nam – Sơn Đông, lí luận “đối thoại” do Bakhtin khởi xướng được đặc biệt chú ý. Đúng như một học giả đã khái quát: “Đối thoại, đa thanh, phức điệu” của Bakhtin là một mệnh đề lí luận nhiều cấp độ có nội hàm phong phú, nó đã phá vỡ tư duy cực tính và độc đoán, gợi mở về mặt phương pháp luận cho việc xây dựng lí luận của chúng tôi.

Ngoài ra, năm 1996, trong hội nghị Nghiên cứu văn hoá: Trung Quốc và phương Tây tổ chức tại Đại Liên, tư tưởng học thuật của Bakhtin một lần nữa trở thành một trong những vấn đề chung của hội nghị.

Tóm lại, ở Trung Quốc, chỉ cần đề cập đến hội thảo về tình hình, sự phát triển và xu hướng của lí luận văn học thế giới, Bakhtin nhất định trở thành vấn đề được thảo luận sôi nổi. Ảnh hưởng của tư tưởng Bakhtin đã chiếm một vị trí quan trọng trong quá trình phát triển của nền khoa học nhân văn tại Trung Quốc.

Cũng cần phải đề cập đến Hội thảo quốc tế về tư tưởng học thuật của Bakhtin và lễ ra mắt cuốn Bakhtin toàn tập diễn ra từ ngày 11 đến ngày14 tháng 5 năm 1998 tại Bắc Kinh. Hội nghị lần này do Đại học ngoại ngữ Bắc Kinh, Nhà xuất bản Giáo dục Hà Bắc, Hội nghiên cứu văn học trong và ngoài nước... phối hợp tổ chức. Tham dự hội nghị có trên 30 chuyên gia đến từ các đơn vị khác nhau trên toàn quốc, ngoài ra còn có một số học giả người Nga. Các học giả tham dự hội nghị đã phát biểu rất sôi nổi, những vấn đề được đề cập hết sức rộng lớn, có lí luận đối thoại, lí luận Cacnavan hoá, tư tưởng ngôn ngữ học, lí luận ý nghĩa, v.v... hàm chứa các vấn đề của nhiều ngành khoa học: triết học, mĩ học, thi pháp học, kí hiệu học... Đây là một lần điểm lại hoạt động nghiên cứu Bakhtin tại Trung Quốc những năm gần đây.

Hội nghị còn đề xuất một số vấn đề liên quan đến hoạt động nghiên cứu Bakhtin trong tương lai ở Trung Quốc, trên cơ sở của cuốn Bakhtin toàn tập, biên soạn tiếp ba tập sách nghiên cứu: một tập là học giả các nước phương Tây bàn luận về Bakhtin, một tập là tập hợp các bài nghiên cứu của các học giả Liên Xô, một tập là thành quả nghiên cứu của các học giả Trung Quốc. Hội nghị còn thảo luận về vấn đề thành lập một tổ chức nghiên cứu Bakhtin mang tính toàn quốc.

Sáng ngày 14.5.1998, tại hội trường của Viện Khoa học Xã hội Trung Quốc đã tổ chức buổi ra mắt của cuốn Bakhtin toàn tập do Tiền Trung Văn chủ biên, Bạch Xuân Nhân, Hiểu Hà phó chủ biên. Các học giả nổi tiếng của Trung Quốc như Chung Kính Văn, Diệp Thuỷ Phu, v.v… và tham tán Văn hoá Nga tại Trung Quốc, các chuyên gia Nga của Đài truyền hình trung ương, một số phóng viên của các tờ báo lớn ở Trung Quốc, báo Tin tức, Lao động của Nga cũng có mặt. Hội nghị do Tiền Trung Văn đại diện cho nhà xuất bản giáo dục Hà Bắc chủ trì. Các chuyên gia tham dự hội nghị đều phát biểu sôi nổi, đánh giá cao ý nghĩa trọng đại của việc xuất bản cuốn Bakhtin toàn tập và ảnh hưởng to lớn của nó đối với nền khoa học nhân văn Trung Quốc.

Cuốn Bakhtin toàn tập ra đời là một sự kiện quan trọng của giới học thuật nhân văn Trung Quốc, bổ sung vào những khoảng trống của Bakhtin toàn tập trên thế giới hiện nay. Sự ra đời của cuốn sách này đã cung cấp cho chúng ta những tư liệu cơ bản phong phú, xác thực, toàn diện và đáng tin cậy, chắc chắn sẽ thúc đẩy việc nghiên cứu Bakhtin tại Trung Quốc lên một tầm cao mới.

Tóm lại, việc nghiên cứu Bakhtin trong một thời gian dài đã đạt được những kết quả không nhỏ. Nhưng cũng phải thấy rằng, những vấn đề được nghiên cứu chỉ mới ở giai đoạn bắt đầu. Mặc dù chúng ta đã có một khởi đầu tốt đẹp nhưng vẫn còn tồn tại không ít vấn đề. Cụ thể:

Thứ nhất: phạm vi nghiên cứu chưa rộng, thể hiện ở 2 điểm sau:

- Bakhtin là một trong những nhà tư tưởng quan trọng nhất thế kỷ XX, ông đã có đóng góp to lớn đối với triết học, mĩ học, thi học, tâm lý học, ngôn ngữ học, kí hiệu học, nhân văn học, v.v..., trong khi phạm vi nghiên cứu của chúng ta vẫn chưa thể vươn tới các lĩnh vực này, mà mới chỉ dừng lại ở một số phương diện như nghiên cứu thi học, văn học nghệ thuật; còn rất nhiều phương diện đang để trống.

- Chúng ta vẫn chưa nắm bắt được một cách tổng thể tính đa dạng và phức tạp của tư tưởng Bakhtin, tương tự như một con voi mà các nhà nghiên cứu mới chỉ biết đến một mặt của nó mà thôi.

Thứ hai: mức độ nghiên cứu chưa sâu sắc, điều này có liên quan đến tính đa dạng, phức tạp đã nói ở trên, thể hiện ở chỗ: các bài viết hiện có mới chỉ nhằm vào từng vấn đề để bàn luận mà không thể thâm nhập vào nội hàm sâu sắc của tư tưởng Bakhtin.

Thứ ba: việc nghiên cứu Bakhtin ở nước ngoài, thậm chí ở Nga, vẫn bị xếp vào triết học truyền thống phương Tây (hoặc Đức). Quan điểm này có phần đúng, nhưng cũng cần phải thấy rằng, Bakhtin sống chủ yếu trong giai đoạn quá độ của chủ nghĩa xã hội, thời kỳ hình thành tư tưởng của ông chính là thời đại chủ nghĩa Mác dành được thắng lợi và được truyền bá rộng rãi ở Nga. Vì thế không thể coi nhẹ những ảnh hưởng của chủ nghĩa Mác đối với tư tưởng Bakhtin. Trong tác phẩm của ông tuy không trích dẫn trọn vẹn các câu của Mác – Lênin, nhưng đan xen trong câu chữ có không ít quan điểm tương tự với chủ nghĩa Mác. Ví như cách nhìn về thời gian nghệ thuật của Bakhtin mà chúng tôi đã nói ở trên cũng như vậy. Quan điểm của ông về “Văn hoá dân gian” và “Văn hoá quan phương” cũng tương tự hai quan niệm văn hoá của Lênin, tuy nhiên điểm này lại bị các học giả phương Tây lược bỏ khi nghiên cứu Rabelais.

Do vậy, theo tôi, nghiên cứu tư tưởng học thuật Bakhtin không thể bỏ qua phương pháp, quan điểm, lập trường của chủ nghĩa Mác.

Bản tiếng Việt © 2008 talawas
Nguồn: Văn nghệ lí luận – phê bình (Trung Quốc), số 6. 1998