Cái đẹp và sự thương cảm - đó là định nghĩa chính xác nhất về nghệ thuật.
(Nabokov)
1. Cao Hành Kiện
Lời cảm tạ của Cao Hành Kiện (với quốc vương Thuỵ Điển tại lễ trao giải Nobel văn học 2000):
“Quốc vương bệ hạ tôn kính,
Con người đang đứng trước mặt ngài hãy còn nhớ, anh ta hồi tám tuổi, bà mẹ bảo viết nhật ký, anh ta đã viết như thế này, và cứ viết mãi cho đến lúc trưởng thành.
Anh ta cũng còn nhớ, khi vào trường trung học, thầy giáo dạy tập làm văn treo lên bảng một tấm tranh quảng cáo, không nói đề mục, mọi người hãy viết về bức tranh này. Nhưng anh ta không thích bức tranh ấy, bèn viết một bài dài phê bình nó. Thầy giáo không những không nổi giận mà còn cho anh ta điểm cao, lại có lời nhận xét nữa: Bút lực rất khoẻ. Anh ta cứ thế tiếp tục viết, từ đồng thoại sang tiểu thuyết, từ thơ đến kịch, mãi khi cách mạng văn hoá tới, anh ta sợ quá, đốt hết toàn bộ.
Sau đó anh ta đi làm ruộng khá nhiều năm. Nhưng vẫn ngấm ngầm viết, đem bản thảo giấu vào trong hũ, chôn xuống đất.
Những tác phẩm anh ta viết sau đó lại bị cấm in.
Về sau, khi sang phương Tây, anh ta vẫn viết và không quan tâm tới việc xuất bản hay không. Dẫu xuất bản đi nữa, cũng không để ý là có phản ứng hay không. Bỗng nhiên lại được đến đại sảnh lộng lẫy này, để nhận từ trong tay quốc vương bệ hạ phần thưởng cao quý.
Thế rồi, không nén được, anh ta hỏi: Thưa quốc vương bệ hạ, đây là thực ư? Hay là câu chuyện đồng thoại?”
[1]
Đọc bài này, không khỏi giật mình nghĩ, nếu người thầy giáo trung học của họ Cao cũng theo thói thường tình, chấm bài theo đáp án sẵn có mà cho Cao điểm thấp hay phê phán đả đảo Cao thì liệu Cao còn cảm hứng để sau này tiếp tục viết, “đem bản thảo giấu vào trong hũ, chôn xuống đất” không? Và không biết nước Trung Hoa hơn 1 tỷ dân tới giờ liệu có người nào được tặng thưởng giải Nobel văn học hay chưa?! Năm trước, cả nước Việt Nam
xôn xao vì
lời chê của một em học sinh lớp 11 với tác phẩm
Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc của nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu trong một cuộc thi học sinh giỏi văn. Chợt nghĩ, lẽ nào các nhà giáo dục nước ta lại hẹp hòi hơn người thầy giáo của họ Cao mấy mươi năm về trước?
2. Linh sơn
Tôi gấp cuốn sách lại sau khi kết thúc nó vào chiều cuối cùng năm Bính Tuất. Biết nói gì về
Linh Sơn đây? Thật khó. Trừ cái cảm giác đó là một áng văn tuyệt đẹp. Hơn nữa, như lời của Hội đồng trao giải Nobel 2000, đó là cuốn sách tự nó làm thành riêng một thể loại. Gần đây, người ta thường nhắc tới các tiểu thuyết hậu hiện đại, nhưng trong số ít ỏi mà tôi được đọc thì có lẽ
Đời nhẹ khôn kham (The Unbearable Lightness of Being) của Kundera và
Linh sơn của Cao Hành Kiện là hai tác phẩm mẫu mực, để lại ấn tượng nhiều hơn cả.
Với
Linh sơn, bạn còn tìm thấy được một vẻ đẹp khó tả của thiên nhiên, của nền văn hoá Trung Hoa giàu có, của lịch sử một nước Trung Hoa bạo liệt. Đó không chỉ là nền văn hoá của người Hán mà còn là nền văn hoá của người Miêu, của các dân tộc ít người trên vùng biên giới Tây Nam, vốn bị người Hán khinh rẻ và văn hoá Hán áp chế. Không phải ngẫu nhiên mà trong
Linh sơn, Cao Hành Kiện nhắc tới chuyện Hoàng Đế - thuỷ tổ người Hán - diệt Suy Vưu, còn Đại Vũ là kẻ đầu tiên bóp chết kẻ khác để thực hiện ý chí của mình.
Trước kia, tôi vẫn ngại đọc tiểu thuyết Trung Hoa hiện đại vì ghét cái tủn mủn, tiểu khí, hay thô tục trong nhiều cuốn - cái khí chất của một thùng phuy nặng mùi bí bách lâu ngày mới được (thỉnh thoảng) mở nắp. Nhưng với Cao Hành Kiện thì khác. Văn Cao Hành Kiện phóng khoáng, lãng mạn, dạt dào, lúc trầm mặc như bức tranh thuỷ mặc, lúc hào hứng cuồn cuộn như nước chảy, có khi huyền ảo, có khi lại rất phong tình, thảng hoặc hóm hỉnh, nhưng dư vị để lại lại là một niềm chua xót và thương cảm.
Con người trong
Linh sơn đi tìm
Linh sơn, một ngọn núi thiêng trong huyền thoại. Con người đó là ai? Là bạn, là tôi, là cô ấy, là anh ấy
[2] ? Là một người, hay là nhiều người? Con người đó tìm gì? Tìm về bản ngã của mình? Hay đó là hành trình tìm tới cái đẹp? Tìm về cội nguồn văn hoá của mảnh đất đang sống, về những miền thời gian đã bị đánh mất, những số mệnh đau khổ của con người bị đè nghiến, bị vùi dập, bị lãng quên trước những chao đảo nghiệt ngã của thời cuộc?
Con người trong
Linh sơn thật cô đơn. Dù bạn/tôi/cô ấy/anh ấy có bấu víu, yêu thương hay hành hạ nhau thì bạn/tôi/cô ấy/anh ấy vẫn cô đơn. Nhưng phải chăng, chỉ khi nhân vật tự ý thức được sự cô đơn đó thì mới tìm được mình? Cũng cần nói thêm là trong
Linh sơn, những trang viết về giới tính, về nỗi cô đơn và ham muốn của đàn ông và đàn bà rất xuất sắc. Nhân vật nữ trong tác phẩm của Cao Hành Kiện sinh động và giàu sức sống không kém nhân vật nam, trong khi vẫn có một cái gì đó huyền ảo (các đồng thoại Trung Quốc chẳng thường để nhân vật nữ là hồ ly tinh lấy chồng, sinh con, nhưng vẫn bí hiểm một cách rất chi “hồ ly tinh” đó sao). Trong khi dễ đồng cảm với nhân vật nam, tôi lại hết sức cảm thông và thương xót cho nhân vật nữ của ông.
Con người đó có tìm được
Linh sơn không? Mà có
Linh sơn không? Cao Hành Kiện trả lời bằng mấy câu kệ, mà ông cho là một ngạn ngữ cổ đã có từ mấy nghìn năm:
“Có cũng về,
Không cũng về,
Đứng ở bên sông gió tái tê”.
Khi ta biết là đã có thể “về” rồi, thì phải chăng là ta đã tới được
Linh sơn? Hoặc là gần tới chăng? Có cũng vậy mà không cũng vậy, nào khác chi đâu.
Gần như không thể so sánh Cao Hành Kiện với bất kỳ tác giả nào khác. Là một nhà văn thấm đẫm chất phương Đông và tính dân gian (bản thân ông là hoạ sĩ tranh thuỷ mặc), nhưng ông cũng là người thử nghiệm cách viết chịu nhiều ảnh hưởng của phương Tây. Người duy nhất khiến tôi cảm thấy có gì đó gần gũi với Cao là Kawabata, với những câu văn phảng phất như những bài thơ thiền, như kết tinh trong đó vẻ đẹp của nền văn hoá Nhật Bản, “đẹp và buồn”
[3] ? Có lẽ, không phải ngẫu nhiên, mà Cao và Kawabata là hai người Trung Hoa và Nhật Bản đầu tiên được trao giải Nobel. Đọc họ, lại nghĩ không biết đến bao giờ văn học Việt Nam mới thoát được những tủn mủn của thời gian, của áp lực tên tuổi tác giả hay một mảnh chiếu trên văn đàn để có được những tác phẩm đẹp và gợi cảm, kết tinh được cả một nền văn hoá đặc sắc, như của Cao Hành Kiện hay Kawabata?
Nhân đây cũng xin nói thêm về các bản dịch
Linh sơn. Theo tôi được biết, có ba bản dịch
Linh sơn ra tiếng Việt. Ðây là một hiện tượng hiếm hoi, mà theo tôi, phản ánh sự đánh giá cao của người Việt với Cao Hành Kiện và phần nào là sự tương đồng văn hoá giữa
Linh sơn với người Việt (thực ra bối cảnh
Linh sơn là vùng Tây Nam Trung Quốc - địa bàn sinh sống của người Bách Việt cổ khi xưa - và rất có thể bộ tộc Âu Việt của Thục Phán cũng xuất xứ từ vùng này mà tiến xuống phương Nam lập ra nước Âu Lạc). Bản tôi đọc là do Hồ Quang Du dịch từ tiếng Trung, và theo tôi, rất xuất sắc. Ngoài ra còn một bản dịch từ tiếng Pháp cũng lấy tên là
Linh sơn của Trần Đĩnh và bản từ tiếng Trung, lấy tên là
Núi thiêng của Ông Văn Tùng.
Viết đã khá dài như vậy, nhưng liệu bạn và tôi, chúng ta có hiểu được
Linh sơn không? Xin trích lại ba dòng cuối cùng trong cuốn sách thay cho câu trả lời.
“Vờ làm ra hiểu nhưng rốt cục vẫn chẳng hiểu.
Kỳ thực tôi chẳng hiểu gì, chẳng biết rõ điều gì.
Nó như thế đấy”.
Nhưng chúng ta có chắc rằng nghệ thuật là để “hiểu” không? Hay Nabokov
[4] đã có lý hơn khi trong bài giảng về tác phẩm “Hoá thân” của Kafka, ông viết “Cái đẹp và sự thương cảm - đó là định nghĩa chính xác nhất về nghệ thuật. Ở nơi nào có cái đẹp, ở đó có sự thương cảm, bởi một lẽ giản dị là cái đẹp sẽ phải chết; và cái đẹp luôn luôn chết”.
Trong
Linh sơn, người đọc có thể chạm vào cái đẹp và sự thương cảm trên từng trang sách.
© 2007 talawas
[1]In trong cuốn
Linh sơn, nhà xuất bản Văn Học 2003, bản dịch của Hồ Quang Du.
[2]Các đại từ nhân xưng chỉ các nhân vật trong
Linh sơn theo bản dịch của Hồ Quang Du.
[3]Tên một tác phẩm của Kawataba
[4]Nhà văn nổi tiếng người Nga sống lưu vong ở Pháp và Mỹ, tác giả cuốn
Lolita.
bản để in 
Gửi bài này cho bạn bè