Ngày 12 tháng 1 năm 1992

I. Thăm dò thảo luận chỉ tiêu mới của tiến bộ xã hội

Hôm nay sau khi gặp nhau nói mấy câu chuyện phiếm, Triệu nói trước: chỉ tiêu của tiến bộ xã hội từ nay trở đi liệu có thể lấy môi trường sinh thái, tức chất lượng sống, trình độ văn hóa, tức tố chất của con người, trình độ sống, tức trình độ giàu có cũng như sự chênh lệch giữa lao động trí óc và lao động chân tay, sự chênh lệch giữa thành thị và nông thôn, năng suất lao động, hiệu quả kinh tế, thu nhập trung bình theo đầu người, công bằng xã hội v.v.. làm chỉ tiêu, không lấy chế độ xã hội như xã hội chủ nghĩa, tư bản chủ nghĩa làm ranh giới chỉ tiêu tiến bộ hay không. Loại hình xã hội liệu có thể phân chia làm xã hội phát triển, xã hội kém phát triển và xã hội đang phát triển, hoặc là xã hội hậu công nghiệp, xã hội công nghiệp và xã hội công nghiệp kém. Từ nay trở đi liệu có thể lấy trình độ sức sản xuất để phân chia các loại hình quốc gia, tức nước có sức sản xuất phát triển cao, nước phát triển trung bình và nước phát triển thấp.

Suy ngẫm này của ông rất phù hợp với quan điểm của tôi, liệu đó có phải cũng là tư tưởng đi tới “thế giới đại đồng” của Khổng Tử; tư tưởng giải phóng toàn nhân loại của Marx; tư tưởng “thiên hạ vi công”mà Tôn Trung Sơn đề xướng, một số cách nghĩ nào đó trong “cuốn sách đại đồng” của Khang Hữu Vi, đã được truyền từ đời này sang đời khác hay không? Tôi cho rằng là như vậy.

Vì thế tôi nói: tôi vô cùng tán thành, vô cùng khâm phục cách nêu đó của ông.

Triệu nói tiếp: sự phát triển của xã hội hiện đại, càng là ở các nước tư bản phát triển thì ảnh hưởng của đảng cộng sản càng nhỏ, nhân dân các nước này càng không muốn vùng dậy làm cách mạng lật đổ chế độ xã hội đó. Sự phát triển của chủ nghĩa tư bản hiện đại thay đổi rất lớn, trong mươi năm từ nay về sau, thay đổi sẽ càng lớn, rốt cuộc chủ nghĩa tư bản tương lai sẽ như thế nào, đúng là nhìn chưa rõ. Cách nhìn của ông là ”nghiên cứu theo không kịp sự thay đổi nhanh”.

Tôi nói: Sự phát triển của kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa hiện đại đã làm cho hình thức thực hiện chế độ tư hữu của chủ nghĩa tư bản phát sinh thay đổi, do sự xuất hiện của chế độ cổ phần, “tư bản tư nhân” đã biến thành hình thái “tư bản xã hội”, người sở hữu cổ phần đã không chỉ là cá nhân mà chủ yếu là các công ty lớn và các loại tổ chức quỹ, tức đã biến thành quản lý xã hội rồi. Các nước tư bản phát triển thực hiện lần phân phối thứ hai và nhà nước can thiệp, qui định tiền lương tối thiểu cho công nhân đồng thời thực hiện các chế độ an sinh xã hội như bảo hiểm thất nghiệp, y tế và dưỡng lão v.v.. hết sức thỏa mãn lợi ích vật chất của công nhân; thực hiện giáo dục không phải trả tiền đối với nhi đồng trong tuổi đi học, và cũng chiếu cố những gia đình đông con cũng như người cao tuổi. Đúng là nhân dân ở những nước đó đã bị những hiện pháp phúc lợi này chinh phục, đời sống tương đối được thỏa mãn, bọn họ cho rằng cuộc sống của người ta “có xu thế đồng thuận”, đều đang được hưởng những cái tốt của văn minh hiện đại, hạnh phúc xã hội và phồn vinh công nghiệp; nhân dân ở đó cho rằng lợi ích xã hội và lợi ích cá nhân là nhất trí, đã hình thành “thể cộng đồng”, đều muốn phụ thuộc vào xã hội có cơ chế này, vui lòng bảo vệ và ủng hộ chế độ xã hội này. Có người nói, công nhân đã bị “đồng hóa” rồi; xem ra hiệu triệu làm cách mạng, đập nát bộ máy quốc gia này là khó khăn.

Tôi lại nói: cơ cấu giai cấp tại các nước tư bản phát triển cũng đã thay đổi, do thực hiện phát triển với “luật chống lũng đoạn”, “luật cạnh tranh công bằng”, nâng đỡ xí nghiệp nhỏ và vừa” đặc biệt là tiến bộ khoa học kỹ thuật, áp dụng người máy, sự xuất hiện của máy tính điện tử, thời đại thông tin đã tới, nhất là sự phát triển của ngành dịch vụ đã khiến cho tầng lớp tri thức, tầng lớp kinh doanh, những nhân viên có tính dịch vụ phát triển rất mạnh, mở rộng rất lớn, tạo thành tầng lớp trung gian hùng mạnh, trở thành trung kiên của xã hội; còn nhân số của đội ngũ nhà tư bản và người vô sản đã giảm nhỏ một cách tương đối; cái gọi là công nhân cổ trắng đang gia tăng, công nhân cổ xanh đang không ngừng giảm nhỏ; đó là những hiện tượng phổ biến ở những quốc gia tư bản chủ nghĩa này.

Triệu xen vào: những thay đổi này của chủ nghĩa tư bản, cả Marx và Lenin đều không dự kiến tới, cũng như vậy, Marx không dự kiến tới sự phát triển của chủ nghĩa tư bản cũng có thể đi tới văn minh hiện đại, ông chỉ ý tưởng con đường lật đổ chủ nghĩa tư bản xây dựng chủ nghĩa xã hội tiến vào văn minh hiện đại.

Triệu lại nói: thế nhưng chúng ta không được oán trách quá nhiều tiền nhân. Một người dù vĩ đại đến đâu cũng vẫn bị thời đại mình đang sống hạn chế. Quan điểm của Marx, đúng là có thành phần không tưởng, như thủ tiêu tiền tệ, không còn hàng hóa, như vậy thì làm thế nào để thúc đẩy tiến bộ xã hội? Còn sự phát triển của chủ nghĩa tư bản đương đại đúng là không giống với sự phân tích của Lenin đối với chủ nghĩa tư bản giai đoạn, chủ nghĩa đế quốc. Cho dù người đương thời cũng có cách nhìn bất đồng đối với phân tích của Lenin. Nhưng Triệu cho rằng phân tích của Marx về tính dã man của tích lũy nguyên thủy tư bản vẫn còn chính xác. Ông nhấn mạnh nói, nếu Trung Quốc thực hiện tư hữu hóa, cũng tất nhiên xuất hiện tích lũy nguyên thủy, điều này nhân dân rất khó tiếp nhận.

Khi bàn đến chế độ xã hội chủ nghĩa, Triệu nói: lý tưởng xã hội chủ nghĩa là tốt đẹp, nhưng chủ nghĩa xã hội hiện thực lại không thành công; chế độ xã hội chủ nghĩa hiện thực đã đi tới mặt trái mà không có ngoại lệ, đều không “giải phóng người” mà là thống trị nhân dân, là chủ nghĩa xã hội làm trái với ý nghĩa vốn có của chủ nghĩa Marx. Rốt cuộc lý tưởng xã hội chủ nghĩa thông qua con đường nào để thực hiện, vấn đề này vẫn chưa được giải quyết.

Triệu cho rằng: lý tưởng xã hội chủ nghĩa và chế độ xã hội chủ nghĩa của chúng ta không phải là cùng một câu chuyện, với con đường xã hội chủ nghĩa cũng vậy.

Tôi nói: căn cứ vào sự khu phân này, tôi cho rằng lý tưởng xã hội chủ nghĩa là tốt đẹp, nhưng con đường thực hiện chủ nghĩa xã hội trước đây là sai lầm, còn mô hình, chế độ xã hội chủ nghĩa hiện thực lại thất bại.

Khi bàn đến cải cách thể chế xã hội chủ nghĩa, Triệu nói: trên vấn đề cải cách, con đường đi của Liên Xô và Trung Quốc không giống nhau (chỉ Trung Quốc bắt đầu từ ngoài thể chế, Liên Xô bắt đầu từ trong thể chế).

Triệu nói: về cải cách xã hội chủ nghĩa vừa không thể trở về thể chế vốn có, lại cũng không thể là chủ nghĩa tư bản, từ nay trở đi có thể là loại hình xã hội “hậu chủ nghĩa xã hội” tức “kinh tế hỗn hợp”. Thế nhưng mô hình thì nhiều kiểu nhiều dạng, như các nước tư bản hiện nay mỗi nước có sắc thái riêng của mình, mỗi nước có hình thức phát triển không giống nhau của mình, có đảng xã hội, đảng xã hội dân chủ cầm quyền, có đảng phái khác cầm quyền hoặc liên hiệp cầm quyền. Như Liên Xô lần này, nếu loại bỏ Yelsin thành công, đảng cộng sản lại cầm quyền, nhưng không có khả năng đảng cộng sản vẫn cầm quyền theo mô hình cũ; đồng thời cũng không có khả năng xây dựng lại đảng cộng sản Liên Xô thống nhất.

Khi bàn đến nguyên nhân Liên Xô tan rã, Triệu nói: sở dĩ Liên Xô bị tan rã chủ yếu là vì chủ nghĩa chia rẽ dân tộc, đó là điều Gorbachev không dự đoán được trước. Những tâm tình chủ nghĩa dân tộc này lợi dụng “tính công khai”, “tính dân chủ” ngóc đầu dậy; còn Gorbachev lại không áp dụng việc thừa nhận ba nước vùng biển Baltic trước, lại ép các nước cộng hòa khác không cho phép độc lập. Vừa muốn phải làm thống nhất, tức dùng thái độ điều hòa xây dựng “liên minh quốc gia có chủ quyền”, điều này là không thể và cũng không làm được.

Triệu nhấn mạnh nói: SNG hiện nay tốt hơn so với quốc gia có chủ quyền, đối với sự tan rã của Liên Xô, cuốn sách “Bàn cờ lớn” của Z. Brzezinski ^[1] đã dự kiến từ sớm, đã có trình bầy. Nhưng Gorbachev lại muốn giải quyết một cách thành công chế độ khống chế của đảng, cái gọi là vấn đề cơ chế chướng ngại, ông ta áp dụng biện pháp để đảng ra rìa, tức dưới Tổng thống thiết lập một Ủy ban trực tiếp lãnh đạo cải cách và bầu cử. Thế nhưng ông ta đã không giải quyết tốt một loạt biện pháp khống chế, kết quả dẫn tới hỗn loạn. Nhưng Liên Xô chưa phát sinh nội chiến, mặc dù mở cửa giá cả, giá cả tăng vọt dẫn tới bất mãn, cũng không phát sinh động loạn lớn, điều này thuyết minh tố chất của nhân dân Liên Xô là tốt.

Triệu cho rằng: từ nay trở về sau, Nga vẫn là nước lớn siêu cấp, một là tài nguyên phong phú, địa vực rộng lớn; hai là đã vứt bỏ được gánh nặng hình thái ý thức và chạy đua vũ trang; ba là tố chất nhân dân cao, có tinh thần dân tộc, cái gọi là “nước Nga là vô địch” là tự hào dân tộc. Nhưng Nga còn có dư chấn, tranh chấp dân tộc, mâu thuẫn nội bộ sẽ vẫn còn tiếp tục phát sinh.


II. Tác dụng đặc biệt của Đặng Tiểu Bình

Triệu nói: cải cách Trung Quốc, do tồn tại tác dụng đặc biệt của Đặng Tiểu Bình nên đã khiến vừa kiên trì được sự khống chế của đảng, tức cái gọi là không cho phép sự lãnh đạo của đảng được dao động; lại vừa kiên trì cải cách mở cửa, từ đó đã làm cho cải cách mở cửa đi được tới vị trí hiện nay. Thế nhưng ở Trung Quốc sức cản của cải cách vô cùng lớn. Tôi chỉ đề xuất phải cải tạo công tác chính trị tư tưởng, là dư luận trong đảng đã huyên náo lớn, mếch lòng nhiều Bí thư tỉnh và doanh nghiệp, những người được lợi ích. Nếu như tiên sinh Đặng “ tạ thế”, hoàn toàn có khả năng một số ông già còn lại sẽ tiến hành lật lại cải cách. Thế nhưng bọn họ không dùng danh nghĩa chống cải cách, mà là dùng “chống diễn biến hòa bình”, mượn dùng danh nghĩa chống hủ bại; đề xuất “hủ bại là do cải cách tạo ra” để đả kích phái cải cách.

Tôi nói: hình thái ý thức chính thống cũ là thâm căn cố đế, trói buộc tư tưởng người ta; thể chế cũ đang khống chế chặt chẽ đời sống, hành vi của con người; mấy lần phong trào chính trị đã chỉnh người ta đến nỗi không dám vượt qua một phạm vi nào đó, lòng vẫn còn nơm nớp lo sợ; nếu không có quyền uy của Đặng Tiểu Bình, thì cải cách mở cửa của Trung Quốc khó mà tưởng tượng được. Tôi lại nói: đường lối này của Đặng Tiểu Bình có ý nghĩa cột mốc trên lịch sử Trung Quốc. Nếu như nói đường lối của Chủ tịch Mao làm cho cách mạng giành được thắng lợi, xây dựng nên Trung Quốc mới, nhưng chưa giải quyết được vấn đề nghèo nàn; thì đường lối này của Đặng Tiểu Bình đã làm cho nhân dân Trung Quốc đi tới giầu có, có hy vọng. Tất nhiên chính sách cải cách mở cửa của ông ta là có mâu thuẫn với kiên trì bốn nguyên tắc cơ bản.

Ngoài ra khi bàn đến vấn đề người thừa kế của cách mạng Trung Quốc, Triệu nói: vấn đề này trước sau chưa được giải quyết, cái gọi là hạt nhân lãnh đạo, hạt nhân lãnh đạo mới, chỉ có thể hình thành trong đấu tranh, trong sóng gió, mới có thể giải quyết. Dựa vào con người phong cho hoặc tự phong là không được. Trước mắt cách nêu hạt nhân lãnh đạo thế hệ thứ ba là không chuẩn xác, vẫn là thời kỳ quá độ, chỉ cần những người già còn sống thì vẫn là người già cầm quyền.

Triệu đưa ví dụ: mặc dù mình là Tổng Bí thư đảng, nhưng chẳng qua chỉ là Bí thư trưởng ^[2] ; cho dù một người già ra đi [tạ thế], những người già khác vẫn còn thì vẫn là người già nắm, cho dù người già không nắm quyền nữa thì cũng như cũ. Điều này là do điều kiện lịch sử Trung Quốc quyết định, bất kể là nhấn mạnh lãnh đạo tập thể như thế nào, bao giờ cũng có (người) có tác dụng chủ đạo, đã nói là quyết định, mà cũng là thực tế yêu cầu vậy.

Khi bàn đến vấn đề hủ bại trong xã hội, Triệu nói: đó là sản phẩm của chế độ, hiện nay một nửa Trung Quốc là kinh tế thị trường, một nửa là thể chế kế hoạch, tất nhiên sản sinh hủ bại; chính quyền quản càng nhiều, hủ bại càng lợi hại, hiệu quả kinh tế cũng càng thấp. Cũng giống thế, sự lãnh đạo khống chế của Đảng cũng là do chế độ quyết định. Đảng lãnh đạo khống chế càng nhiều, càng khó tách rời Đảng và chính quyền; không tách rời Đảng, chính quyền càng không thiết lập được dân chủ, pháp trị.

Khi bàn đến các doanh nghiệp loại lớn và loại vừa, Triệu nói: không từ trên căn bản khai đao [quan hệ sở hữu] doanh nghiệp loại lớn và loại vừa không được. Chung vốn trong và ngoài nước là một biện pháp, chế độ cổ phần cũng là một biện pháp. Đã cho người nước ngoài chung vốn vì sao lại không thể cho phép tư bản tư nhân Trung Quốc tham gia. Chỉ thay đổi cơ chế kinh doanh đối với các doanh nghiệp lớn và vừa là không được, cần động phẫu thuật lớn. Điều này đòi hỏi phải sắp xếp việc làm cho nhân viên, sẽ gia tăng gánh nặng của xã hội. Nếu như để ổn định, không dám động, sợ chịu rủi ro, sợ dẫn tới xã hội động loạn thì sẽ khó làm được, hơn nữa còn lỡ thời cơ.

Khi nói đến vấn đề “4-6”, tôi nói: nhà đương cục đang làm nhạt đi, cách viết xã luận có nhượng bộ.

Triệu nói: lúc đó chỉ cần Đặng có thể nói một câu như: “xem ra, tình hình không đến nỗi nghiêm trọng như báo cáo của thành ủy Bắc Kinh” chỉ cần Đặng nói câu đó, là tôi có thể giải quyết vấn đề. Bởi vì sau đó học sinh đã quá mệt nhọc, yêu cầu có cái thang để xuống, chủ yếu là sợ sau này tính sổ.

Triệu lại nói: đối với tôi bây giờ là không giết không thả; sợ tôi tự do sẽ mở rộng ảnh hưởng, không có lợi cho người đang cầm quyền, “đại hội 14” cũng chưa chắc giải quyết; trên thế giới có Hội quỹ những nguyên thủ là tổ chức của các nguyên thủ các nước sau khi rút lui, đã từng mời tôi tham gia, tôi cũng không biểu thị thái độ.

Tôi nói: có một số đồng chí già hy vọng ông viết cái gì đó, hoặc là ghi âm, sau đó bảo người khác chỉnh lý.

Triệu nói: về việc viết lách, biến động theo lớn, không có người đến giao phong (?), cũng không có cách làm nghiên cứu.

Cuối cùng khi đề cập tới công trình Tam Hiệp, tôi nói: rất rõ ràng, có hai loại ý kiến bất đồng, hơn nữa số người kiên trì chủ trương không làm là không ít. Lý Nhuệ là một đại biểu. Ngay khi Mao Trạch Đông còn sống, ông vẫn kiên trì như vậy.

Triệu nói: nếu như tôi đang tại chức thì sẽ để lại cho đời sau xử lý, bởi vì liên quan tới rất nhiều nhân tố chưa biết, khó dự đoán.

Lần nói chuyện này đến đây kết thúc.

Ăn cơm xong, Triệu viết vào một mảnh giấy nhỏ giới thiệu tôi đến chỗ Đỗ Nhuận Sinh kết nối trao đổi một số tình hình. Trước đây ông không đồng ý làm việc này. Đại khái là vì ông đang ở vào chỗ bị thẩm tra, sợ xuất hiện phiền phức. Đỗ Nhuận Sinh là quyền uy lý luận kinh tế được mọi người công nhận. Ông vốn là người phụ trách Ban Nghiên cứu chính sách nông thôn của Trung ương đảng cộng sản Trung Quốc và Trung Tâm Nghiên cứu phát triển nông thôn của Quốc Vụ viện, đã lập công lớn trong cải cách phát triển nông thôn. Theo ý kiến của Triệu, không lâu sau, tôi đến thăm Đỗ Nhuận Sinh. Ông nói: kết quả lập án thẩm tra vấn đề của Triệu, tổ chuyên án chỉ rêu rao không có “vấn đề mới” và kết thúc rồi. Mọi tài liệu đều dính dáng đến việc không định tính là “ủng hộ động loạn”, “chia rẽ đảng”; việc xử lý Triệu xem ra là căn cứ vào nhu cầu chính trị để định. Vừa không thả được, cũng không chống được, lại không giết được. Nhất là muốn chống Triệu mà không chống được, trên dưới đã thu được đồng thuận. Đỗ lại nói: Triệu về Trung ương công tác tám năm nay, thay đổi tư tưởng rất lớn, đúng là một nhân tài, rồi thở dài nói với tôi: “rất đáng tiếc”!

Đỗ Nhuận Sinh cho rằng, cải cách, phát triển kinh tế của Trung Quốc hiện nay là đang tiến hành trong quanh co lặp đi lặp lại, trong trạng thái bị động, là bên dưới thúc đẩy bên trên. Đã lấy ổn định làm điểm xuất phát thì không có khả năng làm cái gì lớn. Kinh tế kế hoạch không được rồi, kinh tế thị trường lại không ra sức làm, thì làm sao được! Mô hình chế độ công hữu là không được, doanh nghiệp quốc doanh từng bước bị đào sạch bách, xuất hiện cái gọi là “hiện tượng rỗng ruột”, điều này chỉ có thể bồi dưỡng tầng lớp đặc quyền. Nước ngoài, Liên Xô, Đông Âu đang làm tư hữu hóa.

Đỗ Nhuận Sinh nói: ở Liên Xô con đường cải cách đi không thông, dứt khoát không cần những cái vốn có, hoàn toàn làm theo cách phương Tây; không bàn chủ nghĩa này chủ nghĩa nọ nữa, chỉ cần phát triển kinh tế là được. Như vậy sẽ thoát khỏi “ba lô” hình thái ý thức, lại vứt bỏ được gánh nặng chạy đua vũ trang; từ nay trở đi có thể sẽ phát triển nhanh hơn. Ở Trung Quốc, tình hình phải đối mặt hiện nay là nghiêm trọng. Nội bộ Trung Quốc đang đứng trước sự suy yếu của doanh nghiệp quốc doanh. Sự phát triển của chủ nghĩa xã hội từ nay trở đi cũng có khả năng xuất hiện mấy loại hình, như loại hình thị trường tự do mới, loại hình chính phủ hướng dẫn xuất hiện trong chủ nghĩa tư bản.

Về vấn đề dân chủ, Đỗ nói: đó là vấn đề thực tiễn, đòi hỏi từng bước nâng cao ý thức dân chủ, thói quen dân chủ của mọi người trong thực tiễn; không thể nhấn mạnh tình hình đất nước, không thể làm ba thời kỳ quân chính, huấn chính, hiến chính của Quốc dân Đảng để huấn luyện, giáo dục người ta ^[3] .

Phương Tây làm nhiều đảng chính trị, thực hiện cạnh tranh, giám sát đôn đốc lẫn nhau, có thể thúc đẩy tiến bộ xã hội, có thể đạt được sự phụ trách với cử tri.

Cuối cùng Đỗ rất cảm khái, nói: những chế độ của chúng ta, chế độ công hữu bồi dưỡng đặc quyền, hủ bại, tầng lớp lãnh đạo quan liêu hóa. Quần chúng bị trói, và còn để lại sự phụ thuộc về nhân thân, như thế thì làm thế nào thúc đẩy xã hội phát triển lên phía trước được? Ắt phải cải cách.

© 2007 talawas

---

^[1]Zbigniew Brzezinski, Bàn cờ lớn (The Grand Chessboard), Lê Phương Thuý dịch, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1999 (BT)
^[2]Bí thư trưởng: một chức vụ về đảng và chính quyền mà Việt Nam không có chức tương ứng. Bí thư trưởng TƯ đảng, xếp sau Uỷ viên Bộ Chính trị. Bí thư trưởng Quốc vụ viện xếp sau các Phó Thủ tướng. Bí thư trưởng tỉnh đảng bộ, xếp sau các ủy viên thường vụ, Bí trưởng Ủy ban Nhân dân tỉnh xếp sau các Phó Chủ tịch v.v… (ND)
^[3]Triệu Tử Dương đề xuất thời kỳ huấn chính để khêu gợi dân trí là có đạo lý. (TG)