Loài người chưa tận thế, nhưng sẽ sống với những thời khắc không dễ gì minh định được. Những vũ khí hạt nhân đang có trong tay một số quốc gia hiện nay, dù sao cũng không gây ra những cảm giác hãi hùng như những gì bọn khủng bố quốc tế gây ra tại Trung tâm thương mại thế giới và Lầu năm góc. Bọn người này sẵn sàng lao vào cái chết như một niềm đam mê dâng hiến. Chúng ta đã từng biết đến những võ sĩ đạo Nhật Bản điềm nhiên tự mổ bụng và gục xuống chết dưới cái bóng của Thiên hoàng như sự bày tỏ lòng trung thành cao nhất đối với một thần tượng thiêng liêng của họ trên mặt đất. Còn đây, mười mấy người cảm tử, quyết tử để lên thiên đàng, lại là chuyện khác. Ðó không phải là chuyện lý tính nữa, mà là chuyện phi lý tính hoàn toàn. Và bàn tới cái đúng, cái sai, thậm chí cái thiện, cái ác (những phạm trù ít nhiều lý tính) là điều có thể làm, nhưng đối với những hiện tượng phi lý tính thì làm sao đây?

Tư duy con người trong mấy thập kỉ gần đây đã xác nhận một thực tế là cái lý tính không đủ để giải thích các hiện tượng và các quá trình diễn ra trên thế giới. Cái phi lý tính bị gạt bỏ mấy trăm năm nay - kể từ sự ra đời của chủ nghĩa duy lý ở thế kỉ XVII - đã giành lại được quyền tồn tại của nó khi chủ nghĩa duy lý dần dần bộc lộ những yếu kém, bất lực, thậm chí bế tắc của nó. Sự tồn tại của cái phi lý tính bên cạnh cái lý tính gần như đã được chấp nhận. Nhưng chưa bao giờ cái phi lý tính đạt tới vị trí thống trị cả. Thảm họa 11 tháng Chín có thể coi như chiến thắng đầu tiên của cái phi lý tính đối với cái lý tính. Những tên khủng bố cảm tử đã dùng sự cuồng tín tôn giáo - ở đây, nó chính là sự cuồng tín Hồi giáo - làm vũ khí cao nhất và cuối cùng. Còn bên kia, những toà nhà ấy và những nạn nhân của cuộc khủng bố ấy chính là tượng trưng rõ nhất, và có thể nói là cao nhất, cho lý trí con người đã và đang chiếm ưu thế.
Ðiều oái oăm là ở chỗ những kẻ khủng bố cuồng tín kia đã lợi dụng được sức mạnh cho đến nay vẫn là vô song của khoa học, kĩ thuật, của cách tổ chức hiện đại trên phạm vi toàn cầu. Có thể coi loại khủng bố này là sự liên kết, sự hoà lẫn của ba yếu tố: cuồng tín tôn giáo + vũ khí hiện đại + tổ chức toàn cầu. Nói cách khác, đó là sự kết hợp của cái phi lý tính giữ vai trò chủ đạo với cái lý tính trên quy mô toàn cầu, vượt khỏi ranh giới của các nhà nước dân tộc vốn là địa bàn của tất cả các cuộc chiến tranh trong hai, ba thế kỉ vừa qua. Sức mạnh do sự kết hợp ấy không thể đo bằng số người hiện có trong các tổ chức khủng bố quốc tế, có thể chỉ vài trăm, nhiều lắm là vài nghìn người. Chúng thoắt ẩn, thoắt hiện ở nước này hay nước khác, từ nước này sang nước khác như một đạo quân du kích toàn cầu, lai vô ảnh, khứ vô hình. Như thế thì đối tượng đánh trả là ở đâu? Và việc dẫn độ hay sát hại Bin Laden có đưa tới chỗ hủy diệt được tất cả các ổ khủng bố trên thế giới không? Hay chúng giống như Phạm Nhan, chặt hết đầu này lại mọc lên đầu khác?
Xét về mặt nào đó, những hành động khủng bố ấy bắt nguồn từ những nguyên nhân lịch sử sâu xa, có thể coi như những sự trả thù lịch sử cho những cuộc xâm lược của các nước phương Tây, những vụ buôn bán nô lệ cách đây vài trăm năm, những sự thao túng về kinh tế, tài chính và chính trị của những thế lực thống trị phương Tây. Không phải vô cớ màtại Hội nghị chống phân biệt chủng tộc do Liên Hợp Quốc triệu tập, họp ở Nam Phi chỉ mấy ngày trước khi xảy ra các vụ khủng bố không tặc trên đất Mỹ, những tiếng nói phẫn nộ đã cất lên, đòi các nhà nước phương Tây phải xin lỗi và bồi thường cho những tội ác ấy. Hoa Kỳ, nơi chế độ buôn bán nô lệ phồn thịnh nhất trước đây và nay trở thành nuớc giầu có nhất thế giới, trở thành mục tiêu căm thù của hàng triệu người khốn cùng.
Phương Tây nói chung và Hoa Kỳ nói riêng không làm bất cứ một điều gì cần thiết để lấp sự ngăn cách giữa hai thế giới ấy cả. Họ vẫn tiếp tục đường lối đào sâu hố ngăn cách ấy khi từ chối những trách nhiệm của mình đối với sự nghèo khổ và lạc hậu ở nhiều nước Á, Phi và Mỹ Latin. Không những thế, trong cuộc xung đột kéo dài nửa thế kỉ giữa Palestin và Israel, người ta thấy rõ Hoa Kỳ đã đứng về phía Israel chống lại yêu sách chính đáng của người Palestin về một nhà nước độc lập có chủ quyền của họ. Ðường lối ấy không phải là lý do trực tiếp của hành vi khủng bố vừa rồi, nhưng cũng không thể nói rằng hai điều đó không có liên quan gì với nhau.
Một đường lối chống chủ nghĩa khủng bố không thể dựa vào nguyên tắc „ăn miếng trả miếng“, mà phải dựa vào cách nhìn rộng lớn hơn nhiều về những gì đã qua và những gì sẽ đến trên hành tinh chúng ta. Triệt phá những ổ khủng bố là cần thiết. Loài người không thể dung dưỡng một khối ung thư hết sức nguy hiểm trên cơ thể mình như vậy, không thể chọn con đường tự sát bằng sự dung dưỡng ấy. Nhưng chỉ hạn chế vào sự đánh phá các ổ khủng bố ấy thì chưa đủ. Một đường lối chống khủng bố có hiệu quả đòi hỏi phải làm nhiều hơn thế, phải dọn sạch những mảnh đất nuôi dưỡng chủ nghĩa khủng bố.

Người phương Ðông hay nói đến chữ tâm. Chính ở đây, vào lúc này, chữ tâm phải đóng vai trò chủ yếu trong cuộc chiến tranh chống chủ nghĩa khủng bố. Ðó là một sự thanh toán lịch sử công bằng, với những sự bù đắp cần thiết cho con cháu những người bị bán làm nô lệ trong thời kì tích lũy tư bản nguyên thủy. Ðó là thái độ công bằng, không thiên vị trong cuộc xung đột giữa Israel và Palestin. Ðó là sự giúp đỡ tận tình của Hoa Kỳ và phương Tây cho những người nghèo khổ và lạc hậu để họ cùng với phương Tây buớc vào nền văn minh của loài người. Ðây không phải là những cử chỉ từ thiện quen thuộc. Ðây là sự hàn gắn những vết nứt đang lớn dần một cách nguy hiểm trên cơ thể loài người chúng ta.
Ảo tưởng chăng? Có thể là như thế, nhưng là một ảo tưởng cần thiết mà sớm hay muộn cộng đồng loài người sẽ phải đi tới. Càng đi tới sớm, cái giá phải trả càng rẻ. Và ngược lại, giống như chống ung thư, càng để lâu càng khó chữa, nếu không nói là không thể chữa khỏi được.
Ðã có một Liên minh thế giới chống khủng bố do tổng thống Mỹ đề xuớng. Ðiều đó là cần thiết nhưng chưa đủ. Còn cần phải lập một Liên minh thế giới chống nghèo khổ và lạc hậu nữa!