Tiêu Dao Bảo Cự – Bể (biển, đại dương) trí tuệ chứ không phải “bồn trí tuệ”!
26/10/2009 | 1:00 chiều | 4 Comments
Category: Chính trị - Xã hội, Tư tưởng
Thẻ: Think Tank > Vai trò của trí thức > Viện IDS
Thời gian gần đây, sự việc Viện Nghiên cứu Phát triển (IDS) tuyên bố tự giải thể sau Quyết định 97 của chính phủ làm dấy lên nhiều ý kiến, tranh luận, đặc biệt chung quanh bài viết của Trần Kiêm Đoàn (“Trí thức Việt Nam quanh bồn trí tuệ” – talawas) về hình thức tổ chức được gọi là think tank.
Dù đứng trên quan điểm nào, phần lớn mọi người đều đồng ý về sự cần thiết và vai trò quan trọng của các nhóm trí thức tập hợp trong các think tank mà các nước Âu Mỹ đã thực hiện để làm vai trò tư vấn, phản biện cho nhà nước hay các công ty khi đề ra đường lối, chính sách, chiến lược phát triển.
Tuy nhiên hình thái tổ chức think tank này thực tế chỉ thích hợp với các nước phát triển và có tự do dân chủ. Còn đối với Việt Nam hay các quốc gia có chế độ độc tài, đặc biệt khi nghiên cứu những vấn đề chính trị xã hội, hình thái tổ chức này xem ra không phù hợp. Các “bồn trí tuệ”, “kho tư duy” hay “cỗ xe tăng tư tưởng” gì đó, các nhà nước có thể không thèm dùng tới, hạn chế hay đập bỏ bất cứ lúc nào theo kiểu nhà nước Việt Nam đối với IDS.
Chung quanh vấn đề này, người ta cũng bàn nhiều đến vai trò của trí thức. Từ lâu, nhiều người đã cho rằng trong quá khứ Việt Nam không có một tầng lớp trí thức đúng nghĩa. Tầng lớp đó không có những phẩm chất đích thực của trí thức là độc lập, sáng tạo, đầu tàu cho phát triển mà chỉ là những kẻ học vẹt, nhai văn nhá chữ, chuyên phò chính thống. Nói như thế có lẽ không xa sự thực mấy khi nhìn lại lịch sử. Tuy nhiên cá nhân một số những trí thức ưu việt cũng đã là niềm kiêu hãnh của một thời kỳ lịch sử nào đó và là dấu chỉ của lương tâm dân tộc dù số phận của họ bi đát hay không được trọng dụng. Chu Văn An làm “Thất trảm sớ” khi về quy ẩn và không được nghe theo. Nguyễn Trãi là quân sư cho cuộc kháng chiến chống quân Minh với sách lược “tâm công”, “đem đại nghĩa để thắng hung tàn, lấy chí nhân mà thay cường bạo”, tác giả bản thiên cổ hùng văn “Bình ngô đại cáo” cuối cùng cũng bị tru di tam tộc. Nguyễn Bỉnh Khiêm gợi ý cho các chúa Nguyễn về “Hoành sơn nhất đái vạn đại dung thân”. La Sơn Phu tử Nguyễn Thiếp chỉ được Quang Trung hỏi ý kiến trong một vài việc. Nguyễn Du, thiên tài thơ Nôm trác tuyệt, cũng chỉ là phận “hàng thần lơ láo”, khi chết không buồn trăn trối…
Nhưng kẻ sĩ Việt Nam không phải chỉ chừng đó. Nguyễn Công Trứ tuy lên voi xuống chó, bị triều đình nhà Nguyễn đố kỵ nhưng ai có công “vì nhân dân” hơn ông trong việc lập dinh điền, khai hoang tìm đất sống cho nông dân vùng Kim Sơn, Tiền Hải? Dù bất cứ hoàn cảnh nào, ông cũng giữ phương châm sống “cầm chính đạo để tịch tà cự bí, hồi cuồng lan nhi chướng bách xuyên” và “phù thế giáo một vài câu thanh nghị”, chống lại cái xấu, cái ác, khen chê rạch ròi. Cao Bá Quát dám “nghiêng cánh nhạn tếch mái rừng Nhan Khổng, cựa đuôi kình toan vượt bể Trình Chu”, khẳng định “Bình Dương Bồ Bản vô Nghiêu Thuấn, Mục Dã Minh Điền hữu Võ Thang”, đứng về phía “phản loạn”, dù có bị rơi đầu trên pháp trường. Còn phải kể đến Tuệ Tĩnh, Hải Thượng Lãn Ông, những danh y đã đặt nền móng cho y học dân tộc và cứu giúp được bao người qua nhiều thế kỷ. Rồi đến những danh nhân văn hóa, văn học, nếu không có họ, làm sao khẳng định được diện mạo của dân tộc. Họ là những trí thức-kẻ sĩ Việt Nam đã có những đóng góp xứng đáng cho dân tộc dù bị hạn chế bởi hệ tư tưởng Hán Nho và triều đại phong kiến.
Thời cận đại, trước sự xâm lược và nền văn minh của Tây phương, ai nếu không phải là trí thức đã lao tâm khổ tứ tìm ra con đường cứu nước cho dù họ đã thất bại? Nếu không có những Phan Chu Trinh, Phan Bội Châu,… lịch sử của Việt Nam 100 năm thời Pháp thuộc đơn thuần chỉ là 100 năm nô lệ. Từ khi đất nước bị chia đôi lần cuối, trong cuộc chiến tranh ủy nhiệm và nội chiến nồi da xáo thịt, dưới hai chế độ ở hai miền Nam-Bắc, nếu không có những trí thức phản kháng, làm sao có thể nhận ra lương tâm dân tộc dưới chế độ hà khắc độc đoán, trong tiếng bom đạn và gào thét hận thù?
Trí thức ngày nay có những điều kiện thuận lợi hơn hẳn trí thức ngày trước, nhưng họ đã làm được gì hơn người xưa? Một IDS chưa làm được gì bao nhiêu đã phải tuyên bố tự giải thể dù họ là những trí thức hàng đầu được tin cậy của chế độ. Vậy thì chuyện “phò chính thống” hay “thân phận tôi đòi” không phải chỉ là vấn đề của kẻ sĩ thời phong kiến. Có người nói việc tuyên bố tự giải thể mới chính là việc làm có giá trị nhất của IDS chứ không phải là những gì họ đã nghiên cứu. Mấy chục năm qua, có bao nhiêu trí thức đã cảm thấy nhục nhã khi phải ngồi nghe các vị “lãnh đạo toàn diện và tuyệt đối” lên lớp, huấn thị về những vấn đề chuyên môn như giáo dục, y tế, văn học nghệ thuật, công nghệ thông tin, tài chính ngân hàng… khi trí tuệ và sự hiểu biết của các vị lãnh đạo đó không bằng học trò của mình?
Trong một chế độ không chấp nhận think tank thì trí thức có thể làm gì?
Một số trí thức tập hợp trong một nhóm để cùng nhau đi sâu nghiên cứu một số đề tài có thể làm được những công trình hữu ích. Tuy nhiên, một trang web, một tờ báo cũng có thể làm được điều đó trong một phạm vi rộng hơn, huy động được nhiều người tham gia hơn, mang tính xã hội cao hơn. Có phải trong những vấn đề chính trị xã hội, các trang web như talawas, Thông Luận, Đàn Chim Việt,… và mới đây là Bauxite Vietnam hay các trang web chuyên đề về Hoàng Sa-Trường Sa và biển, đảo, đã có những nghiên cứu, tranh luận, phản biện có giá trị hơn bất cứ nhóm trí thức nào được nhà nước thành lập và chỉ nghiên cứu theo đường hướng đã được chỉ đạo?
Dĩ nhiên trong nghiên cứu, cần thiết phải có những công cụ khoa học, tham khảo tài liệu, điều tra xã hội học… mà nếu không được nhà nước cho phép sẽ khó tiến hành. Tuy nhiên những điều này không phải là trở ngại lớn khi nghiên cứu những vấn đề lý luận hay tham khảo tư liệu của các nước tiên tiến. Hơn nữa, ngày nay, trí thức không phải chỉ là những người có bằng cấp. Ngay nông dân Việt Nam, những “Hai Lúa” cũng đã có người vào Internet, chế tạo được nông cụ, lai tạo được giống cây trồng. Một “dân oan” cũng hiểu được thế nào là dân chủ… Không ai có thể hiểu rõ đời sống và tâm tình của họ bằng chính họ. Những hiểu biết này cũng góp phần vào việc nghiên cứu để tránh tình trạng lý luận suông, xa rời thực tiễn.
Thực ra lâu nay một số trang web đứng đắn đã phần nào làm được điều này. Để có hiệu quả hơn, vấn đề là phải tổ chức và điều hợp thế nào để các vấn đề cần nghiên cứu được đào sâu và huy động được trí tuệ của người Việt khắp nơi trong và ngoài nước. Dĩ nhiên việc nghiên cứu ở đây phải có tính cách khách quan, vì lợi ích lâu dài của dân tộc chứ không mang những mục tiêu chính trị ngắn hạn hay vì lợi ích của phe nhóm. Những người tham gia phải là những người ngoài trí tuệ cần có sự trung thực và lương tâm trong sáng. Trí tuệ nhưng hèn nhát chỉ để trang trí hay ngụy biện. Trí tuệ nhưng không có lương tâm đôi khi lại là tội ác.
Cũng có thông tin cho rằng IDS được thành lập là do nhóm trí thức khao khát tự do đã tìm cách “lách luật” để ra đời nhưng chế độ độc tài không muốn cho tồn tại vì nó có thể trở thành tiền đề cho việc tự do lập hội, sau đó là tự do báo chí và xuất bản, điều được coi là nguy hiểm cho sự tồn vong của chế độ. Khi nhà nước không chấp nhận những “bồn trí tuệ” đòi có tự do nghiên cứu, tại sao trí thức không bỏ bồn mà bơi ra bể? Nền văn minh tin học và thế giới phẳng ngày nay có thể giúp trí thức làm được điều đó. Bể trí tuệ Việt Nam mênh mông không vì lợi ích của một nhà nước, chế độ, đảng phái nào mà vì tương lai của đất nước.
Đà Lạt 23.10.2009
© 2009 Tiêu Dao Bảo Cự
© 2009 talawas blog
Bình luận
4 Comments (bài “Tiêu Dao Bảo Cự – Bể (biển, đại dương) trí tuệ chứ không phải “bồn trí tuệ”!”)
Tôi nghĩ rằng chữ Think Tank có nghĩa là “Sự tư vấn” thì đúng hơn. Dân Nhật họ cũng dùng chữ Think Tank này chỉ phiên âm cách đọc cho ý nghĩa của sự tư vấn, đóng góp ý kiến cho chính phủ từ các tổ chức hội đoàn, các nhà trí thức v.v…
Với tôi, ở VN có “think tank” hay không “think tank” thì cũng không có ý nghĩa gì cả vì chính phủ có bao giờ biết lắng nghe dân ý.
Ngược lại, có lẽ họ sẽ dùng hình ảnh một sinh viên đứng trước mũi xe tăng ở quảng trường Thiên An Môn để diễn giải không chừng. Cứ hễ thằng nào có tư duy chịu “Think” thì chính quyền chúng tao sẽ dùng “Tank” đàn áp, cán chết mẹ tụi bây.
IDS giải tán là chuyện đương nhiên thôi.
Về chữ và nghĩa :
Ông Trần Kiêm Đoàn có viết bài “Trí thức Việt Nam quanh Bồn Trí tuệ”. Sau đó ông Tiêu Dao Bảo Cự viết bài này: “Bể (biển, đại dương) trí tuệ chứ không phải “bồn trí tuệ”!”.
Think tank là « bể trí tuệ » hay « bồn trí tuệ » ?
Tôi (mạn phép) có vài ý kiến :
a) « Tank » là « bồn » hay là « bể » ? Sự khác biệt bồn và bể xem chừng rất lớn. Một cái đong đo được (bồn) và một cái vô hạn không đong đo được (bể, đại dương).
« Think tank » được chuyển sang tiếng Pháp là « réservoir d’idées » hay « boîte où penser » hay « boîte à pensées ». « Réservoir » hay « boite » đều có giới hạn, đều xác định được trong khi « bể » thì là vô hạn. Dịch « tank » thành « bể » như tác giả TDBC xem ra không ổn.
« Reserve – reservoir – tank » ngoài ý nghĩa bình thường là thứ để « chứa đựng » thì còn một ý nghĩa (quan trọng) khác là dụng cụ để « dự trữ, dự phòng ». Dự trữ – dự phòng ở đây không phải để (vật chứa) nguyên đó hay xài hết một lần. Vật chứa thường xuyên được kiểm soát, bổ sung thêm nếu thấy hao hụt (như réservoir của xe hơi). Thí dụ réserviste là lính trừ bị. Lớp lính này « để dành » đó, khi có chiến tranh thì « động viên» ra. Nó cũng có ý nghĩa của « trữ » và « phòng » trong câu « tích cốc phòng cơ tích y phòng hàn » (trữ lương thực phòng khi nạn đói, trữ quần áo (ấm) phòng khi trời lạnh).
« Dự trữ, dự phòng » là ý nghĩa nguyên thủy của « tank – réserve » trong « think tank ».
b) Từ « think » chuyển ngữ thành « trí tuệ » có ổn hay không ?
Tôi thấy không ổn.
Trí 致 có nghĩa là « đến cội nguồn », tới cùng ; tuệ 慧 có nghĩa là sáng láng, lanh lợi. Từ điển Hán Việt của Nguyễn Văn Khôn trí tuệ có nghĩa là « khôn ngoan, sáng suốt ». Theo các từ điển Việt-Pháp, « trí tuệ » được dịch là « intellect, intelligence » hay là « esprit ». Như thế có thể hiểu « trí tuệ » là « sự thông minh ».
Từ « think » (ở đây phải hiểu theo ý nghĩa « triết học »), một động tự, chuyển sang tiếng Pháp là « penser », có thể dịch sang tiếng Việt là « tư duy ». « Thinker », « penseur », là « nhà tư tưởng ». « Think – tư duy » có ý nghĩa là « quan sát, suy nghĩ, từ đó đề ra phương cách hành động ». (Và đây cũng là mục đích của phần lớn think tank hiện nay : đề nghị hay phản biện một chính sách về chính trị, kinh tế, xã hội v.v…). « Think – tư duy » có tính sống động, sáng tạo, khác hẵn « trí tuệ » là sự thông minh, mang ý nghĩa như là một đặc tính, một thiên tính.
c) Dịch là phản – traduire c’est trahir. Tác giả TDBC dịch « tank » thành « bể » (đại dương) là phản. Tác giả TKD dịch « tank » là « bồn », mot à mot thì đúng lắm, nhưng xem ra cũng không ổn.
Tích cốc ở đâu ? trong bồn hay trong bể ? Nhớ thoang thoáng có câu (của Cao Bá Quát) : “Trong thiên hạ có bốn bồ chữ, mình tôi chiếm hai bồ, Nguyễn Văn Siêu chiếm một bồ, còn bồ thứ tư chia cho thiên hạ.”
Nói về “chữ nghĩa” thì người Việt lấy “bồ” đựng chữ. Người Pháp thì dùng chữ “boîte – hộp” boîte à pensées – hộp tư duy. Người Mỹ thì dùng “tank”, có người dịch là… xe tăng (sic!), thì thôi, họ mạnh, họ lớn… thì họ dùng cái lớn hơn, bằng chiếc xe tăng hay chiếc tàu dầu (tanker), thì cũng đúng thôi.
Ở đây đang nói về “think”, về pensée” về “tư duy”… tức đang nói về chữ nghĩa. Mình là người Việt mà dịch “tank” thành “bồn” là phi Việt, cũng là phản. Người Việt không ai lấy “bồn” đựng chữ nghĩa.
Có thể lấy “túi” đựng chữ nghĩa theo lối “thảnh thơi thơ túi, rượu bầu” nhưng “túi” ở đây không có ý nghĩa “dự trữ, để dành” của “think – réserve”. Giáo Sư (quí mến) Lê Xuân Khoa có dịch là “vựa tư tưởng” tôi thấy cũng không ổn, mặc dầu “vựa” có ý nghĩa dự trữ – dự phòng. Người Việt không dùng “vựa” để đựng chữ nghĩa. Vả lại chữ “tư tưởng”, danh tự, thiếu tính sống động của “think – tư duy”.
Như thế, theo tôi nên dịch “ think” là “tư duy”, “tank” là “bồ”. “Think tank” dịch là “bồ tư duy”.
Dĩ nhiên, chữ nghĩa trong thiên hạ có tới bốn bồ, mặc dầu ông Siêu, ông Quát đã chiếm hết ba, còn lại một bồ nhưng là bồ lớn nhất. Nói thế tức là vẫn còn có chữ hay hơn, sát nghĩa hơn chữ “bồ tư duy” này.
Chỉ còn chờ cao nhân chỉ giáo.
Nhân bàn về biển (đại dương) trí tuệ VN, kính mời quý vị đọc bài sau đây của Đinh Tấn Lực :
Mối tương quan mất dạy (Đinh Tấn Lực)
“Khi nhà nước không chấp nhận những “bồn trí tuệ” đòi có tự do nghiên cứu, tại sao trí thức không bỏ bồn mà bơi ra bể? Nền văn minh tin học và thế giới phẳng ngày nay có thể giúp trí thức làm được điều đó. Bể trí tuệ Việt Nam mênh mông không vì lợi ích của một nhà nước, chế độ, đảng phái nào mà vì tương lai của đất nước.” (Trích lời tác giả Tiêu Dao Bảo Cự)
Trước hết, xin cám ơn tác giả TDBC về bài viết này. Bàn về trí thức VN, đôi lúc thấy buồn. Bởi vì, trí thức, theo tôi, trước tiên phải là người có độc lập tư duy, tôn trọng sự thật, biết trân quý giá trị của chân, thiện, mỹ, và dám nghĩ, dám nói, dám làm. Không kể trong quá khứ nước ta không có nhiều trí thức thực sự, ngoại trừ một số nhỏ (như quý vị được tác giả nêu tên trong bài), mà trong hiện tại, số người gọi là khoa bảng thì có nhiều, nhưng số trí thức đúng nghĩa (dù với bất cứ định nghĩa nào có thể chấp nhận được) thì khá hiếm hoi. Nhìn quanh trong nước, số tiến sĩ đầy dẫy khắp nơi (ra ngõ là gặp ngay), nhưng than ôi, đã mấy ai dám nói những điều trái với chủ trương đường lối của ĐCSVN? Thử hỏi việc ĐCSVN ký kết một số hiệp định biên giới làm nước ta mất nhiều đất, biển vào tay TQ, những người gọi là trí thức trong nước ai đã lên tiếng như Lê Chí Quang? Vị nào trong “bồn trí tuệ” IDS đã lên tiếng về vấn đề lãnh thổ, lãnh hải của ta bị lọt vào tay Tàu? Khi TQ giết ngư dân Thanh Hóa năm 2005 và gần đây xua đuổi đánh đập, bóc lột dã man ngư dân ta vào tránh bão ở Hoàng Sa, mấy vị đã lên tiếng, ngoại trừ quý vị trên trang Web Bauxite Việt Nam?
Nói thật, trong nhiều năm qua tôi theo dõi kỹ những lời lên tiếng đó đây của vài vị trong nước về nền giáo dục VN, về kinh tế, về vấn nạn tham nhũng v.v…, nhưng tất cả đều không ai dám nói thẳng nguồn gốc của những yếu kém, sai trật này là DO AI mà ra. Chỉ riêng về vụ bauxite Tây Nguyên thì tiếng nói mới có vẻ thẳng thắn và trung thực, nhưng rất tiếc là cuối cùng cũng chỉ dám đòi hỏi đưa vấn đề ra giải trình trước Quốc hội. Mà cái Quốc hội này chỉ là thứ bung xung (vì là một bộ phận dùng “đóng dấu” hợp pháp cho mọi quyết định của ĐCSVN) nên rồi chuyện cũng chẳng đi đến đâu cả.
Bởi vậy, khi nghe tác giả TDBC kêu gọi trí thức VN BỎ bồn trí tuệ mà bơi ra bể (trí tuệ) , phải nói là tôi liên tưởng ngay đến lời kêu gọi “tiến ra biển lớn” của Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng. Thử hỏi, với nguy cơ VN sắp mất trọn Biển Đông, thì còn biển lớn nào để mà tiến ra đây? Mới lò dò ra khỏi bờ biển vài chục hải lý là bị ngay tàu TQ ngăn cản, đâm chìm, cướp giật, thì có biển đâu nữa mà đòi TIẾN ra? Tương tự, ngay cả cái “bồn trí tuệ” bé tí teo của 16 vị viện sĩ khả kính IDS, ĐCSVN còn đưa ra quyết định 97 để bóp họng đến ngộp thở phải tự giải thể, thì tìm đâu ra cái BIỂN (hay ĐẠI DƯƠNG) trí tuệ VN để mà LỘI RA? Ngay cả tính luôn toàn thể trí thức VN trên khắp hoàn vũ, tôi e rằng tổng hợp cũng chưa được thành cái AO hay cái HỒ chứ đừng mong gì tới BIỂN và ĐẠI DƯƠNG. Không phải bi quan, nhưng theo tôi, biển trí tuệ VN hiện nay còn nhỏ lắm. Chỉ khi nào ta có được một chế độ thật sự của dân, vì dân và do dân, biết đoàn kết toàn dân Việt trên khắp thế giới để cùng xây
dựng lại một đất nước đầy tan nát, đổ vỡ về mọi mặt, và cần nhiều thập niên phát triển nữa, may ra ta mới tạm gọi là có được một giới trí thức mang đặc sắc VN, có tâm hồn VN và là niềm kiêu hãnh của dân tộc VN. Còn hiện tại, những ai còn nghĩ đến quốc gia, dân tộc và sự tồn vong của đất nước, theo ngu ý của tôi, điều quan trọng nhất là tìm cách giúp cho nước ta thoát ra khỏi sự cai trị hà khắc của chế độ độc tài, độc đảng CSVN. Đó chính là ngõ thoát hiểm và cũng là cách khơi nguồn cho những mạch trí tuệ VN tìm đường hội tụ vào biển trí tuệ TƯƠNG LAI của VN.