"DÆ°á»ng nhÆ° ngÆ°á»i ta không còn nghe được giá»ng nói của chÃnh mình nữa"
Jürgen Habermas đối thoại vá»›i các nghệ sÄ© và trà thức Bắc Kinh vá» nhân quyá»n và chủ nghÄ©a Mác cÅ©ng nhÆ° vá» con Ä‘Æ°á»ng của Trung Quốc Ä‘i đến thế giá»›i hiện đại toà n cầu hoá
"DÆ°á»ng nhÆ° ngÆ°á»i ta không
còn nghe được giá»ng nói của chÃnh mình nữa": Jürgen Habermas
đối thoại vá»›i các nghệ sÄ© và trà thức Bắc Kinh vá» nhân quyá»n vÃ
chủ nghÄ©a Mác cÅ©ng nhÆ° vá» con Ä‘Æ°á»ng của Trung Quốc Ä‘i đến thế giá»›i
hiện đại toà n cầu hoá
° ° °
Chủ Ä‘á» thảo luáºn đầu tiên: Mức Ä‘á»™
gần gũi trong toà n cảnh với tình thế Việt Nam – thể chế, con
ngÆ°á»i, cuá»™c sống, thái Ä‘á»™ và tÆ° duy – cÅ©ng nhÆ° những vấn Ä‘á» vÃ
nháºn định trong cuá»™c đối thoại là lý do cho sá»± lá»±a chá»n văn bản
nà y. TrÆ°á»›c khi và o bà i, má»i quý bạn Ä‘á»c lá»i dẫn của ngÆ°á»i dịch:
Không kể thá»i mà thế giá»›i văn
minh đối vá»›i Việt Nam chỉ có nghÄ©a là Trung Quốc, tÃnh từ mốc buổi
đầu tiếp xúc vá»›i phÆ°Æ¡ng Tây, trà thức Việt Nam cÅ©ng chỉ đón nháºn
những giá trị mới nà y chủ yếu thông qua một kênh, đó là kênh Trung
Quốc. Ãiá»u đáng ngạc nhiên là ngà y nay, khi mà trong ná»™i bá»™ những
trà thức hà ng đầu của Trung Quốc đang diễn ra các tìm tòi mới mẻ,
những đối thoại mang tÃnh cáºp nháºt vá»›i phÆ°Æ¡ng Tây và các đại biểu
tÆ° tưởng, văn hoá quan trá»ng nhất của nó, trà thức Việt Nam dÆ°á»ng
nhÆ° lại huy Ä‘á»™ng má»i tinh hoa của mình để dá»±ng nên những huyá»n
thoại má»›i vá» dân tá»™c và phÆ°Æ¡ng Ãông, - mà ná»™i dung sâu xa là mặc
cảm trÆ°á»›c Trung Quốc và những giá trị truyá»n thống của nó - nhÆ°
một thứ cứu cánh tinh thần và tư tưởng hệ. Thực ra, ngay ở quá
khứ, sá»± tiếp nháºn tÆ° tưởng và văn hoá từ Trung Quốc cÅ©ng đã không
diễn ra trong một mối tương quan liên tục. Trong một bà i viết từ
năm 1991, cố giáo sÆ° Trần Ãình Hượu từng nêu ra má»™t hiện tượng
lịch sá» nhÆ° sá»± tiếp nháºn Nho giáo ở Việt Nam chỉ dừng lại ở tÆ°
tưởng Chu Hi, trong sá»± tiếp nháºn nà y lại thiên theo xu hÆ°á»›ng giản
lược hoá, tÆ°á»›c bá» các ná»™i dung siêu hình há»c v.v., rồi sau đó -
cho đến thá»i kỳ thuá»™c địa - dÆ°á»ng nhÆ° không còn mối liên hệ đáng
kể nà o vá»›i sá»± phát triển trà tuệ và tÆ° tưởng hệ ở Trung Quốc háºu
Chu Hi nữa *). Trong bối cảnh nà y, việc theo dõi các cuộc trao đổi
thá»i sá»± Ä‘ang diá»…n ra giữa trà thức Trung Quốc và phÆ°Æ¡ng Tây có thể
mang lại những gợi ý quan trá»ng. Những tá»± vấn của trà thức Trung
Quốc và những Ä‘iá»u mà các đại diện tÆ° tưởng của phÆ°Æ¡ng Tây nói vá»
Trung Quốc, má»™t cách gián tiếp, cÅ©ng là những nháºn xét vá» những
vấn Ä‘á», những vấn nạn mà chúng ta Ä‘ang vấp phải.
Cuộc nói
chuyện sau đây diễn ra và o đầu năm nay tại Bắc Kinh giữa các nghệ
sÄ© và trà thức của thủ đô Trung Quốc vá»›i Jürgen Habermas, nhÃ
triết há»c Ãức nổi tiếng nhất hiện còn sống. Habermas (sinh năm
1929) được coi là đại diện quan trá»ng nhất trong „thế hệ thứ hai“
của Lý thuyết Phê phán (Kritische Theorie) thuá»™c TrÆ°á»ng
phái Frankfurt mà thế hệ mở đầu bao gồm các tên tuổi như Theodor
W. Adorno, Max Horkheimer, Herbert Marcuse và Walter Benjamin. Có
thể nêu một số công trình có quy mô lớn nhất của Habermas như
Quá trình thay đổi cÆ¡ cấu của công luáºn („Der
Strukturwandel der Öffentlichkeit“, 1962), Nháºn thức và quyá»n
lợi („Erkenntnis und Interesse“, 1968), Lý thuyết hà nh vi
giao tiếp („Theorie des kommunikativen Handelns“, 1981) vÃ
TÃnh dữ kiện và hiệu lá»±c („Faktizität und Geltung“, 1992).
Và i nháºn xét được nêu ra trong ngữ cảnh má»™t cuá»™c trao đổi cụ thể
đương nhiên chưa đủ để phác hoạ chân dung của một nhà tư tưởng.
Song một khoảnh khắc hiện thực hoá của lý trà giao tiếp
(„kommunikative Vernunft“) biết đâu có thể gợi nên hứng thú để tìm
hiểu một cách hệ thống tác phẩm của Habermas, và rộng hơn là cả
TrÆ°á»ng phái Frankfurt nhÆ° má»™t trong những trà o lÆ°u xã há»™i há»c -
triết há»c quan trá»ng nhất của thế ká»· 20.
Habermas hiện đã
72 tuổi. Tôi không từ bá» hy vá»ng má»™t ngà y gần đây cÅ©ng có thể có
một cuộc đối thoại giữa Habermas (hay Günter Grass, Pierre Bordieu
v.v.) và các nghệ sÄ© và trà thức Hà Ná»™i hay Huế, Thà nh phố Hồ ChÃ
Minh vỠnhững vấn đỠtinh thần bức xúc nhất của thế giới và Việt
Nam. Ãiá»u kiện để là m việc đó không phải là tồi. Nếu có thể Ä‘Æ°a ra
má»™t lá»i phá»ng Ä‘oán, tôi cho rằng giữa Habermas và Việt Nam còn có
những mối liên hệ cá nhân không kém sâu sắc, tháºm chà nhiá»u uẩn
khúc hơn, so với Trung Quốc: cùng với những tác giả khác của Lý
thuyết Phê phán, ông Ä‘uợc coi nhÆ° ngÆ°á»i đã đặt ná»n móng tinh
thần cho „thế hệ 68“ (bao gồm những trà thức nhân văn quan trá»ng
nhất hiện nay và cả nhiá»u nhà chÃnh trị cầm quyá»n Ä‘Æ°Æ¡ng nhiệm ở
CHLB Ãức), mà trong đó Việt Nam đã từng là má»™t chất xúc tác lịch
sỠcăn bản nhất.
Trương Hồng Quang
*) Xem Trần Ãình Hượu, Ãến hiện đại từ
truyá»n thống, NXB Văn hoá, Hà Ná»™i 1995, tr. 143-146
Jiang Wen: Ông Habermas, vì sao ông lại đến
Trung Quốc?
Jürgen Habermas: Trước đây tôi từng đến
Nhật Bản và Nam Triều Tiên. Ở đó tôi thường xuyên có cảm giác dường
như phần nào cũng đang có mặt tại Trung Quốc vậy. Trong đời mình,
mỗi một trí thức châu Âu đều mong muốn sẽ có một lần đến đây. Từ thế
kỷ 18 đối với phương Tây chúng tôi chỉ tồn tại một kẻ khổng lồ khác:
Ðó là đất nước Trung Quốc. Trung Quốc vốn là một trung tâm lịch sử
và sẽ dành lại tầm quan trọng thế giới của mình.
Xu
Xing: Nếu vậy thì Trung Quốc sẽ làm ông thất vọng. Trung Quốc
ngày nay đang tây phương hoá một cách triệt để hơn cả Nhật Bản hay
Nam Triều Tiên. Quả thực ở đó người ta có tiếp nhận phương thức kinh
tế hiện đại của phương Tây, song vẫn duy trì nền văn hoá riêng của
mình. Còn Trung Quốc thì ngược lại đã nhập cảng cả chủ nghĩa cộng
sản và nền chuyên chính vô sản từ phương Tây. Ðạo giáo, Khổng giáo
và Phật giáo bị bác bỏ. Triết học Trung Quốc là một ngành khoa học
đã tuyệt chủng.
Habermas: Trong cuộc thảo luận về
nhân quyền, vấn đề này được đặt ra theo một chiều hướng hoàn toàn
khác: cùng với những nước như Malaixia và Xinhgapo, Trung Quốc đang
ủng hộ cho cái được gọi là những giá trị châu Á. Người ta muốn nhấn
mạnh nhiều về nghĩa vụ hơn là về quyền của con người, trong khi đó
Nhật Bản và Nam Triều Tiên trên căn bản lại định hướng theo các hình
dung nhân quyền của phương Tây. Ở lĩnh vực này, Trung Quốc và phương
Tây đang có một nhu cầu trao đổi lớn.
Shang Dewen:
Giới lãnh đạo Trung Quốc không đại diện cho những giá trị châu
Á thật sự. Những người cộng sản sở dĩ chỉ đề cao Khổng Tử bởi vì họ
muốn biến tư tưởng về nhân quyền thành một công cụ phục vụ cho bản
thân. Có nhiều quyền hơn cho cá nhân sẽ mâu thuẫn với tham vọng
thống trị của Ðảng, có nhiều nghĩa vụ hơn sẽ hỗ trợ cho sự thống trị
này. Tuy nhiên trên thực tế thì Trung Quốc là một nước mà như phần
lớn các xã hội phương Ðông khác không đề cao giá trị riêng của cá
nhân như ở phương Tây. Các hình dung của chúng ta về nhân quyền vì
vậy mà trong một thời gian dài nữa vẫn sẽ còn nhiều khác biệt.
Habermas: Nhưng chúng ta hãy cùng giả thiết như Xu
Xing rằng sau 1949 dưới quyền Mao đã thực sự diễn ra một quá trình
tây phương hoá. Nếu quả vậy thì thông qua con đường tự phê phán của
Ðảng về hệ tư tuởng mác-xit chính thống liệu có thể tạo ra căn bản
cho một tư duy mới về nhân quyền hay không? Trong chủ nghĩa Mác ở
phương Tây, nhân quyền đã được khẳng định khi mà người ta phê phán
sự lợi dụng chúng trên phương diện ý thức hệ.
Zhou
Guoping: Vào đầu những năm tám mươi ở đất nước chúng tôi đã có
cuộc thảo luận này về chủ nghĩa nhân đạo ở Mác. Thế nhưng sau khi có
sự can thiệp của chính phủ, cuộc thảo luận đó đã không thể tiếp
diễn.
Cui Jian: Người Trung Quốc ngại thảo luận về
nhân quyền vì cho rằng cuộc thảo luận này đương nhiên sẽ dẫn tới hậu
quả tây phương hoá. Chúng tôi thiếu hẳn một tư thế tự tin để coi
nhân quyền như là sự nghiệp thiết thân của chính mình. Có lẽ trước
hết người Trung Quốc phải đòi hỏi có quyền được tự tin đã.
Habermas: Nhìn thoáng qua thì Trung Quốc ngày nay
tỏ ra rất tự tin. Nhiều thanh niên tôi đã tiếp xúc ở các trường đại
học và gặp trên các đường phố của Bắc Kinh dường như chỉ có một
nguyện vọng là sẽ tiếp tục đi tới trên cùng một hướng như trong
những năm cuối.
Qian Ning: Chính những người trẻ
tuổi và các sinh viên ngày nay đang thừa hưởng những mối lợi do nền
kinh tế thị trường và cơ chế cạnh tranh mang lại mà Trung Quốc thực
hiện từ mười năm nay. Tuy nhiên trong quá trình cải cách cũng có
nhiều kẻ thất bại. Người già và người thất nghiệp không có tương
lai. Vực thẳm giữa giàu và nghèo ngày càng sâu thêm. Nói một cách
ngắn gọn: Sự tàn bạo của quá trình hiện đại hoá ngày càng bộc lộ một
cách rõ ràng hơn. Tôi không đủ tinh thần mác-xit đến mức để coi đây
là một quá trình lịch sử không thể nào cưỡng lại.
Habermas: Những gì xảy ra ở châu Á trong vòng 30
năm thì ở châu Âu đã kéo dài 250 năm. Giai đoạn đầu tiên của quá
trình hiện đại hoá mà Mác từng gọi là quá trình tích lũy nguyên thủy
của chủ nghĩa tư bản đã diễn ra một cách hết sức man rợ. Cuộc đại di
dân từ nông thôn ra thành phố, sự hình thành của giai cấp vô sản đô
thị - đằng sau những khái niệm trừu tượng như vậy là những số phận
cá nhân bị dày vò và hủy hoại như có nhiều người ngày nay ở Trung
Quốc đang phải nếm trải. Một cái nhìn lịch sử đương nhiên không thể
biện hộ cho những tai ương mới. Thế nhưng liệu chúng ta có thể hình
dung ở Trung Quốc một quá trình hiện đại hoá cấp tốc trong những quỹ
đạo dân chủ - tự do mà lại sẽ không xuất hiện các quan hệ xã hội
kiểu Nga hay không?
Shang: Sự bất hạnh đem đến hạnh
phúc. Cho tới lúc ấy, những cơn đau đớn trong xã hội là không thể
nào tránh khỏi. Nguyên nhân ở đây nằm trong mâu thuẫn bao trùm hiện
tại ở Trung Quốc giữa một bên là nền kinh tế thị trường đang phát
triển nhanh chóng và một bên là hệ thống chính trị đã lỗi thời. Sự
tham nhũng tràn lan mà nhiều người Trung Quốc coi là thứ quốc nạn
hàng đầu là một hậu quả trực tiếp của việc cơ chế chính trị cũ không
còn kiểm soát nổi các cơ cấu kinh tế mới một cách hữu hiệu nữa. Một
thị trường đa thành phần đòi hỏi phải có một thượng tầng đa nguyên.
Ðiều này có nghĩa là quá trình hiện đại hoá ở Trung Quốc cũng sẽ dẫn
tới quá trình dân chủ hoá. Những sự phát triển ở Ðài Loan hay Nam
Triều Tiên chỉ ra cho chúng ta điều này. Tuy nhiên ngày nay không ai
có thể nói trước được quá trình đó sẽ diễn ra dưới những quỹ đạo
nào. Theo tôi, để tránh được những hiểm hoạ lớn, quá trình cải tổ
dân chủ này phải do Ðảng tự đề xướng.
Xu: Vậy mục
tiêu của quá trình hiện đại hoá này là gì? Ai cung cấp cho chúng ta
chuẩn mực của nó? Phần lớn chúng ta ngày nay đều dùng đồ gỗ truyền
thống Trung Quốc và mặc quần Âu. Vậy thì chúng ta đang hiện đại hay
là không hiện đại?
Habermas: Quá trình hiện đại hoá
cũng bao hàm một phương diện tinh thần, một phương diện trí tuệ. Có
một kinh nghiệm phổ quát cho thấy rằng ngày nay chúng ta đang có khả
năng tạo ra được khoảng cách đối với truyền thống của chính bản thân
và từ giác độ của những truyền thống khác mà nhận diện lại truyền
thống riêng này. Một khi mà người ta tính đến khả năng là truyền
thống riêng cũng có thể tạo ra những tiền đề hoàn toàn sai lạc, thì
có nghĩa là người ta đã đạt tới một trình độ nhìn nhận vấn đề mà các
nền văn hoá tiền hiện đại không có được. Ðây là một khía cạnh tinh
thần của văn hoá hiện đại và không phải là một phát minh của châu
Âu. Và ở Trung Quốc ngày nay nó cũng đóng một vai trò nhất định.
Cui: 250 năm hiện đại hoá ở phương Tây không chỉ
tạo ra những sản phẩm công nghiệp, mà cũng đem lại những thành tựu
nghệ thuật nữa. Ở châu Á, đặc biệt ở những nước có một nền thống trị
độc đoán, người ta cho rằng phải thực hiện quá trình hiện đại hoá
kinh tế trong một quãng thời gian ngắn ngủi hơn nhiều. Thế nhưng ở
đây đặc biệt là các nghệ sĩ phải chịu một sức ép rất lớn, bởi vì bây
giờ trong một phạm vi thời gian ngắn, họ phải bình luận về tình
trạng sôi động này bằng các tác phẩm của mình - và phải làm tất cả
những điều đó dưới một chế độ độc đoán. Nhiều nghệ sĩ thất bại trước
nhiệm vụ này. Vậy thì có gì đáng ngạc nhiên một khi tinh thần khai
sáng của người dân - chúng ta đang nói về phương diện tinh thần của
quá trình hiện đại hoá - không thể tự dưng mà có được?
Habermas: Giữa quá trình hiện đại hoá xã hội và văn
hoá xảy ra những sự phát triển bất đồng đều. Ở châu Á giờ đây quá
trình hiện đại hoá xã hội đang được khai lộ: Thị trường, tính cơ
động, tiểu gia đình - tất cả những cái đó diễn ra như một tổng thể.
Còn các hệ quả về tinh thần, sự phổ biến của một ý thức chiêm nghiệm
sẽ đến có phần nào muộn hơn. Trên phương diện này, đối với Trung
Quốc, có lẽ người ta có quyền được lạc quan.
Xu:
Tôi là một người bi quan. Tôi có cảm tưởng rằng định nghĩa về
quá trình hiện đại hoá của ông quá ư mơ hồ. Vả lại trên thực tế chỉ
tồn tại mỗi một mô hình hiện đại hoá - mô hình của Tây phương. Không
phải vì vậy mà tôi muốn tỏ một thái độ dân tộc chủ nghĩa hay tinh
thần ái quốc. Tuy nhiên theo cảm nhận của tôi thì thông qua quá
trình toàn cầu hoá, các quốc gia ngày sẽ càng trở nên giống nhau
hơn. Ngay cả Bắc Kinh cũng đang đánh mất tính chất độc đáo của nó.
Ðường phố Vĩnh An ngày nay cũng có thể là một đại lộ ở Atlanta. Với
một nhà văn thì dường như người ta phải hát trong một dàn đồng ca và
không còn nghe được giọng của chính mình nữa.
Habermas:
Ðương nhiên là chúng ta đang nói về một quá trình mang tính
lưỡng phân. Ðây là biện chứng của quá trình hiện đại hoá: Có cái
được và có cái mất, cái được và cái mất này không thể chia tách mà
gắn liền với nhau. Tất nhiên không thể chỉ coi đó là một thành quả
một khi cơ cấu gia đình lớn và các cộng đồng dân tộc bị giải thể.
Con người sẽ cô đơn hơn, sự giá lạnh trong quan hệ xã hội sẽ gia
tăng. Mặt khác, trên nguyên tắc, xã hội sẽ trở nên công bằng hơn một
khi tất cả các gia đình trong một thành phố, tất cả mọi thành phố
trong một nước và tất cả các nước trên quả đất đều tổ chức các mối
quan hệ của mình với nhau trên cùng một căn bản của sự công bằng.
Xu: Ðiều này chỉ có thể có được một khi tất cả đã
đánh mất cá tính của mình.
Habermas: Bản thân tôi ở
Ðức cũng đã lớn lên trong bầu không khí của một thái độ phê phán văn
hoá như vậy. Thế nhưng liệu chúng ta có được phép so sánh cơ hội
sống và trình độ giáo dục của một thiểu số có đặc quyền trong quá
khứ - chẳng hạn như các vị quan lại hay giới hầu cận trong hoàng
cung - với một người dân bình thường ngày nay trên đường phố Bắc
Kinh hay không? Nếu xem xét từ giác độ phê phán văn hoá thì dường
như trong một xã hội mang tính đại chúng, tất cả chúng ta đã đánh
mất đi cá tính của mình. Tuy nhiên một người dân bình thường, tôi
nghĩ ở Bắc Kinh cũng như vậy, hẳn lại có thêm nhiều khả năng hơn để
có thể phát triển cá tính của mình.
Xu: Vấn đề đối
với tôi không phải là ở chỗ so với các hoàng đế xưa kia thì ngày nay
tôi đang sống một cuộc đời ít hay nhiều có tính chất cá nhân hơn.
Tôi chỉ cảm thấy bất bình về các hệ quả của quá trình hiện đại hoá.
Xét về văn minh thì tôi thấy nước Ðức, nơi tôi từng sống một thời
gian dài, cũng chẳng đi xa hơn Trung Quốc là bao. Churchill có lần
từng nói rằng: "Tôi biết rằng hệ thống tư bản là đẫm máu và tàn bạo,
song đấy là hệ thống xã hội tốt nhất mà tôi biết đến trong lịch sử
loài người." Nếu vậy thì làm sao mà chúng ta lại có thể không bi
quan được?
Habermas: Liệu có một giải pháp nào khác
hay không? Một khi có thể trì hoãn, nhưng không thể đảo ngược được
quá trình hiện đại hoá vừa mang ý nghĩa giải phóng vừa bao hàm tính
chất bạo lực này, thì chúng ta phải rất cố gắng để ít ra duy trì
được cán cân giữa một bên là cái tốt và một bên là cái xấu vẫn
thường xuyên hiện hữu.
Jiang: Ở phương Tây đã phát
triển có thể cần phải có một sự lí giải triết học cầu kì như vậy về
xã hội hiện đại - ở Trung Quốc thì không cần thiết. Bởi vì ngày nay
chỉ có một điều gắn bó mọi người Trung Quốc với nhau: nguyện vọng
thay đổi đất nước. Thế hệ tôi còn nhớ thời thơ ấu của mình, hồi đó
cuộc cách mạng văn hoá đang hoành hoành. Thế nhưng đấy không phải là
thứ đáng nhớ. Tất cả mọi người Trung Quốc vẫn còn nhớ xã hội Trung
Quốc xưa kia, nhớ nền văn hoá cung đình và tinh thần nô dịch. Cả
điều này cũng không đáng hồi tưởng. Chính vì vậy mà chúng tôi đang
sống trong một xã hội không có sự hoài cảm, một xã hội đang đặt ra
mục tiêu phát triển mà không cần nhìn lại quá khứ. Thái độ bi quan
của Xu Xing trước bối cảnh này đối với tôi do đó mà có vẻ cũng khiên
cưỡng như chính thứ chủ nghĩa lạc quan chính thống vậy.
Qian: Ðây chính là vấn đề mấu chốt của quá trình
hiện đại hoá ở Trung Quốc. Người ta định nghĩa nó từ giác độ kinh tế
hay khoa học, chứ không phải là từ giác độ tinh thần hay triết học.
Vì vậy mà từ cái nhìn của trí thức, quá trình hiện đại hoá đương
nhiên phải dẫn đến ngõ cụt.
Zhou: Vấn đề đặt ra với
tôi ở đây - cũng như trước đây đối với các nhà triết học Ðức từ
Nietzsche qua Heidegger đến Jaspers - là câu hỏi về các hệ quả tiêu
cực trên phương diện tinh thần của quá trình hiện đại hoá. Ðối với
Trung Quốc, cuộc thảo luận này vẫn còn đang nằm ở phía trước.
Habermas: Như vậy là các bạn cũng biết rõ về cuộc
tranh luận này như bản thân tôi. Chúng ta hãy thử bàn với nhau một
cách rất sơ lược dựa trên thí dụ về vấn đề dân chủ. Tư tưởng dân chủ
đã xuất hiện ở Rousseau và Kant vào giai đoạn cực thịnh của trào lưu
Khai sáng. Những người châu Âu đã được ý tưởng này lôi cuốn. Xuyên
suốt một lịch sử thực dân tàn bạo họ đã truyền giáo cho các dân tộc
khác và tìm cách áp đặt lên các dân tộc này cách tư duy của mình.
Giữa chừng thì các nạn nhân của quá trình thực dân hoá đã cho chúng
tôi biết về những gì mà chúng tôi, những người châu Âu, đã gây ra
nhân danh những lý tưởng tuyệt vời của mình. Thế nhưng câu hỏi được
đặt ra bây giờ là như thế này: Vậy có phải bản thân các tư tưởng đó
là sai, liệu có phải tự do, dân chủ và nhân quyền là sai? Hay từ
trước đến nay chúng ta chỉ tiếp cận các tư tưởng này với một cách
hiểu rất một chiều của châu Âu? Nếu quả vậy thì có nghĩa là lí trí
đang tự phê phán chính mình. Và như vậy thì người châu Âu chúng tôi
đang nhận ra một điều là chúng tôi phải tiến hành đối thoại với các
nền văn hoá khác về những tư tưởng này, và cuộc đối thoại đó sẽ là
cơ sở để đi đến một cách hiểu chung về những tư tưởng này. Như vậy
có nghĩa là: Những thương tổn do lí trí gây nên có chăng chỉ có thể
do lí trí hàn gắn được mà thôi.
Cui: Ông là người
lạc quan hay là bi quan?
Habermas: Trên phương diện
lý thuyết là một người bi quan, trong thực tiễn - với tư cách là một
học trò tốt của Kant - tôi phải xử sự như là một người lạc quan.
Ngày nay tôi đang ghen tị phần nào với các trí thức ở Trung Quốc.
Bởi vì trí thức ở đây đang đứng trong một tình huống khiến họ hoặc
phải sáng tạo, hoặc phải từ bỏ vai trò trí thức của mình. Ở phương
Tây chúng tôi, trí thức chỉ được cần đến ở một mức độ ít ỏi hơn
nhiều.
Shang: Kể cả ở Trung Quốc vai trò của trí
thức cũng đang thay đổi. Nhiều người phục vụ cho Ðảng, nhiều người
làm việc trong các công ty tư nhân. Chỉ có một số ít là giữ vai trò
độc lập. Ngoài ra trí thức Trung Quốc ngày nay lại cũng dễ bị gây
tác động. Chừng nào mà Clinton còn cầm quyền ở Washington, chừng đó
họ còn nhìn về phương Tây với một thái độ ít nhiều thiện cảm. Thế
nhưng chỉ cần có một vài cuộc va chạm đầu tiên với chính quyền Bush,
từ vụ đụng máy bay Trung - Mỹ cho đến việc Mỹ bán vũ khí cho Ðài
Loan, thì có nhiều trí thức lại đã chuyển sang hàng ngũ của Ðảng.
Habermas: Vâng, vấn đề là liệu chúng ta sẽ sống
trong một thế giới đơn cực dưới quyền lãnh đạo của Mỹ hay trong một
thế giới đa nguyên mà ở đó có ba hay bốn thế lực lục địa phải tìm
cách thoả thuận với nhau. Tình hình hiện tại được đánh dấu bởi sự
trỗi dậy của châu Á - lúc đầu là Nhật Bản, hiện tại là Trung Quốc -
và bởi quá trình thống nhất châu Âu. Từ cách nhìn Âu châu của tôi,
chỉ có thể có được giải pháp lạc quan, tức là sẽ có một bối cảnh
quốc tế đa nguyên và đồng thời đảm bảo được hoà bình, một khi châu
Âu sẽ thực sự được thống nhất trên phương diện chính trị và có được
một tiếng nói độc lập đối với cả Hoa Kỳ. Ðồng thời, Liên hợp quốc
phải được củng cố và trước hết là mối liên kết xuyên quốc gia giữa
các cường quốc phải được xiết chặt hơn. Bởi vì một trật tự thế giới
đa nguyên mới không thể và không được phép định hướng theo mô hình
của hệ thống châu Âu cũ bao gồm các nhà nước dân tộc tự chủ.
Shang: Nếu như không có một cuộc chiến tranh thế
giới mới thì rốt cuộc thế giới sẽ trở thành đa nguyên. Ðúng là chính
quyền Hoa Kỳ mới dưới Bush Junior chưa tìm ra được một đường hướng
chính trị rõ ràng và cho đến hiện tại vẫn giữ một cách tư duy như
thời chiến tranh lạnh. Thế nhưng quan hệ thương mại giữa Trung Quốc
và Hoa Kỳ sẽ không đánh mất trọng lượng của mình, và vì vậy mà bản
thân tôi không tin rằng sẽ có chiến tranh.
Habermas:
Riêng về Bush thì hy vọng duy nhất của tôi là nhân dân Mỹ thông
minh hơn so với vị Tổng thống của mình.
° ° °
Người dẫn buổi nói chuyện:
Georg Blume, Tuần báo Die Zeit
Jiang Wen, 37 tuổi, là nam diễn
viên điện ảnh nối tiếng nhất của Trung Quốc (Cao lương đỏ).
Với bộ phim vô tuyến truyền hình nhiều tập „Một người Bắc Kinh ở New
York“ ông đã trở thành một thần tượng của đại chúng. Bộ phim Con
quỷ trước cánh cửa do ông làm đạo diễn vào năm ngoái đã dành
được giải Cành cọ bạc ở Liên hoan phim quốc tế Cannes.
Cui Jian,
39 tuổi, là nhạc sĩ nhạc Rock thành công nhất của Trung Quốc; đối
với nhiều người Trung Quốc ông là nhân vật biểu tượng quan trọng
nhất của phong trào nổi dậy của sinh viên năm 1989. Các ca khúc của
ông như Chúng ta chẳng có gì đã đánh dấu ý thức thế hệ của
những người hiện 30 - 40 tuổi.
Qian Ning, 40 tuổi, trước đây
viết phê bình trong mục tản văn của báo Công Nhân, về sau sang sống
sáu năm ở Mỹ; trở về nước, ông làm nghề tư vấn doanh nghiệp và trở
nên nổi tiếng với tư cách là tác giả của nhiều cuốn sách có kỷ lục
bán chạy nhất. Ông là con trai của Phó Thủ tướng Qian Qichen, nhà
chính trị đối ngoại nhiều ảnh hưởng nhất của Trung Quốc.
Xu
Xing, 45 tuổi, nhà văn, người với „Các biến tấu không có chủ đề“ đã
sáng tạo nên tác phẩm mở đầu cho dòng văn học thành phố Trung Quốc
mới của những năm 90 đoạn tuyệt với mọi truyền thống. Xu là bạn thân
của nhà văn đoạt giải Nobel Gao Xinjiang hiện sống tại Paris.
Zhou Guoping, 45 tuổi, nhà triết học và nhà văn, là một trong
những tác giả khoa học nhân văn quan trọng nhất của Trung Quốc. Các
tác phẩm của ông khai thác chủ đề nghệ thuật đấu tranh sinh tồn hàng
ngày ở đất nước Trung Quốc hiện đại và các vấn đề của nền triết học
phương Tây cổ điển - không hiếm khi là một mâu thuẫn.
Shang
Dewen, 69 tuổi, Giáo sư về chủ nghĩa Mác và Lịch sử tại Ðại học Tổng
hợp Bắc Kinh và là tác giả một dự thảo Hiến pháp dân chủ cho nước
Cộng hoà Nhân dân Trung Quốc. Người đảng viên nổi tiếng này vào năm
1997 đã viết một lá thư ngỏ gửi Tổng bí thư Ðảng Jiang Zemin yêu cầu
có các cải cách chính trị.